Η Aino Marsio Aalto δεν ηταν μονο η συζυγος του Alvar
Προς μια δίκαιη ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής. Το πείραμα της πρωτοβουλίας ‘κάθε μέρα, μια αρχιτεκτόνισσα’ (un día, una arquitecta).
Είναι κοινή, αλλά ανομολόγητη διαπίστωση ότι, μόνες/οι ή με παρέα, σχεδιάζοντας στο γραφείο, διδάσκοντας στα σχεδιαστήρια των τμημάτων αρχιτεκτονικής, γράφοντας άρθρα που παραπέμπουν σε άλλα άρθρα που, με τη σειρά τους, αφορούν κτισμένα έργα ή θεωρητικές ιδέες, ερχόμαστε αντιμέτωπες/οι με μια τεράστια απουσία: Που είναι οι γυναίκες01 αρχιτέκτονες;
Το ιστοριογραφικό αποτύπωμα του έργου των αρχιτεκτονισσών, ακόμη και σε επίπεδο απλής ‘συρραφής’ βιογραφίας και εργογραφίας, είναι εξαιρετικά δυσεύρετο. Τόσο στη διεθνή ιστορία της αρχιτεκτονικής όσο και στην ιστορία της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Αυτή η έλλειψη ενέχει μίαν αντίφαση. Οι αριθμοί γυναικών εισακτέων και αποφοίτων αρχιτεκτονικής, στην Ελλάδα, είναι συστηματικά μεγαλύτεροι από εκείνους των ανδρών συναδέλφων τους. Ήδη, πριν το γύρισμα της δεκαετίας του ‘60 σημειώνονται, στην Ανωτάτη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, ανατροπές στην αναλογία γυναικών και ανδρών με ποσοστά πολύ μεγαλύτερα02 του 50%. Τι έχουν απογίνει, 60 χρόνια μετά, τόσες πολλές γυναίκες επαγγελματίες αρχιτέκτονες, αν αθροίσουμε και τις απόφοιτες των τμημάτων που προστέθηκαν στη συνέχεια και σήμερα φθάνουν τα 7 στην Ελλάδα; Σύμφωνα με μελέτη03 (2018) του Συμβουλίου Αρχιτεκτόνων της Ευρώπης, η Ελλάδα εμφανίζει το δεύτερο, μετά τη Σουηδία (58%), υψηλότερο ποσοστό04 (55%) γυναικών αρχιτεκτόνων σε σύνολο 26 χωρών της Ευρώπης. Η απουσία τους, λοιπόν, στην επίσημη ιστοριογραφία είναι απλώς ένδειξη της χαμηλής παραγωγικότητάς τους ή του μη αξιόλογου έργου τους, ή συμβαίνει κάτι άλλο, όταν οι αριθμοί είναι τόσο συντριπτικοί; Ή παραφράζοντας το, πάντα επίκαιρο, άρθρο της Linda Nochlin (1971) ‘Γιατί δεν έχουν υπάρξει μεγάλες γυναίκες αρχιτέκτονες; (και στην Ελλάδα)’.05
Είναι προφανές ότι, τα παραπάνω δεν είναι παρά ρητορικά ερωτήματα και η απουσία της καταγραφής του έργου των γυναικών αρχιτεκτόνων συνδέεται με όλα εκείνα τα ζητήματα δομικών κοινωνικών ανισοτήτων και συστηματικών διακρίσεων, με βάση το φύλο, που καθιστούν αόρατη την εργασία των γυναικών. Τα ζητήματα αυτά έχουν, τόσο αναδειχθεί και συστηματοποιηθεί από το φεμινιστικό λόγο και τις σπουδές φύλου, όσο και αναγνωριστεί, έστω και μερικώς ή ατελώς, μέσα από προγράμματα επίσημων πολιτικών για την ισότητα των φύλων σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο.06 Εν τούτοις, τόσο οι δυσεύρετοι οικονομικοί πόροι όσο και η μη συμπερίληψη της οπτικής του φύλου στις ερευνητικές προτεραιότητες των ιστορικών της αρχιτεκτονικής, δυσχεραίνουν ή ματαιώνουν εγχειρήματα συλλογής πρωτογενούς υλικού, αρχειοθέτησης και συστηματικής μελέτης του έργου των αρχιτεκτονισσών.07
Το παράδειγμα της πρωτοβουλίας ‘μια μέρα, μια αρχιτεκτόνισσα’
Το 2015, μια μικρή ομάδα ισπανόφωνων αρχιτεκτονισσών από την Ισπανία, την Αργεντινή και άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής, με πρωτοβουλία των Inés Moisset (Καθολικό Πανεπιστήμιο της Κόρδοβα, Αργεντινή), Zaida Muxi (ETSAB, Βαρκελώνη), Eva Álvarez (Πανεπιστήμιο της Βαλένθια), ξεκίνησε ένα τριπλό εγχείρημα, ώστε να αυξήσει την ‘ορατότητα’ του έργου των γυναικών αρχιτεκτόνων.08 Πρώτον, οργάνωσε την έναρξη της καταγραφής των ποσοστών εμφάνισης του έργου γυναικών αρχιτεκτόνων σε ευρέως διαδεδομένες εκδόσεις ιστορίας της αρχιτεκτονικής, στην αγγλική και την ισπανική γλώσσα και την καταγραφή των αντίστοιχων ποσοστών σε βραβεύσεις και βάσεις δεδομένων στο διαδίκτυο. Δεύτερον, επεδίωξε την ανάρτηση, καθημερινά και για τέσσερα χρόνια09 της βιογραφίας μίας γυναίκας αρχιτέκτονα σε ειδικό ιστότοπο.10 Τρίτον, ανέλαβε τη διοργάνωση συναντήσεων για την επιμέλεια και την ανάρτηση (editatonas11) των βιογραφικών στοιχείων που συνέλεξε η ομάδα, σε διαδικτυακές βάσεις δεδομένων, όπως η wikipedia, στην ισπανική γλώσσα. Συμπληρώνοντας τον τίτλο του παρόντος συνοπτικού άρθρου μας, μετά την συστηματική δουλειά της ομάδας-πρωτοβουλίας ‘κάθε μέρα, μια αρχιτεκτόνισσα’ (un día, una arquitecta)’, τόσο η Aino Marsio όσο και η Elsa Makiniemi σταματούν να εμφανίζονται στη wikipedia ως οι διαδοχικές σύζυγοι του Alvar Aalto. Γίνονται ορατοί οι ρόλοι και η εργασία τους, πρώτον, ως συν-δημιουργών πολλών από τα έργα, τα οποία αποδίδονται αποκλειστικά στον Alvar και, δεύτερον, ως διευθυντριών της περίφημης εταιρείας Artek, η οποία κατασκευάζει και διαθέτει τα αντικείμενα και τα έπιπλα που φέρουν τη σχεδιαστική υπογραφή του(ς).
Έτσι, μας ενημερώνουν12 ότι στις μεγάλες έντυπες ανθολογίες αρχιτεκτονικού έργου13, όπως η έκδοση Μοντέρνα Αρχιτεκτονική του οίκου Taschen ή η Εγκυκλοπαίδεια της Αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα του εκδοτικού οίκου Gustavo Gili (GG), μόνο το 1-5% του περιεχομένου αφορά το έργο γυναικών αρχιτεκτόνων ή γραφείων γυναικών αρχιτεκτόνων, ενώ το 94-99% αποδίδεται στο έργο ανδρών ή σε γραφεία αποκλειστικά ανδρών. Ειδικά στην περίπτωση της εγκυκλοπαίδειας, σε σύνολο 400 ονομάτων αρχιτεκτόνων είναι λιγοστά εκείνα των αρχιτεκτονισσών. Παραλείπονται σημαντικότατες δημιουργοί όπως η Lina Bo Bardi ή αναφέρονται, συνοπτικώς, άλλες, όπως η Gae Aulenti. Τα ονόματα γυναικών εμφανίζονται στις εν λόγω ανθολογίες, μόνο όταν αποτελούν μέλη αρχιτεκτονικών ομάδων ή ζευγαριών, όπως οι περιπτώσεις του δίδυμου Denise Scott Brown και Robert Venturi ή της Franca Helg με τον Franco Albini. Τα ονόματα ανδρών, αντιθέτως, στις ίδιες ανθολογίες εμφανίζονται διπλάσιες φορές, πρώτον ως μέλη των ομάδων και δεύτερον, ως ξεχωριστοί δημιουργοί, ειδικά όταν οι ομάδες τους αποτελούνται αποκλειστικά από άνδρες. Στις ψηφιακές πλατφόρμες τα πράγματα είναι λίγο καλύτερα εξαιτίας της συστηματικής δουλειάς πρωτοβουλιών όπως η ομάδα un dia una arquitecta. Μετά από τρεις μαραθώνιους λημματογραφίας (2015, 2016, 2017) το αποτύπωμα των γυναικών αυξήθηκε από 5% σε 10,4%, δηλαδή αυξήθηκαν από 60 σε 377 οι βιογραφίες στη wikipedia στην ισπανική γλώσσα.
Η πενταετής δουλειά επεξεργασίας, μόνο δευτερογενών πληροφοριών, σχετικά με το έργο αρχιτεκτονισσών, ανέδειξε εκτός από ένα ψηφιακό αρχείο περίπου 700 βιογραφιών14 και ένα πλήθος περιπτώσεων αποσιώπησης, κατά το γνωστό, στην ιστορία της επιστήμης, Matilda Effect.15 Το φαινόμενο Matilda είναι η οικειοποίηση των ιδεών ή του έργου των γυναικών και η απόδοσή του στους άρρενες, με τους οποίους συνεργάστηκαν. Στην αναπαραγωγή αυτού του φαινομένου, καθοριστικός είναι ο ρόλος των θεωρητικών και ιστορικών της αρχιτεκτονικής, των επιμελητών των ανθολογιών όταν δεν λαμβάνεται υπόψη ο παράγοντας των διακρίσεων με βάση το φύλο.16
Η αποκάλυψη, απλώς και μόνο στοιχειωδών πραγματολογικών στοιχείων της ταυτότητας των αρχιτεκτονικών έργων, φαίνεται ότι είναι ικανή να προκαλέσει σημαντικές αναθεωρήσεις στην υπάρχουσα διεθνή ιστοριογραφία και για το λόγο αυτό αντιμετωπίζεται με μεγάλη αμφιθυμία από όλες και όλους μας, μιας και μας αναγκάζει να ξαναμάθουμε την ιστορία της αρχιτεκτονικής. Για την ακρίβεια, μας αναγκάζει να την ξαναγράψουμε. Μας αναγκάζει να εξετάζουμε κριτικά, από εδώ και στο εξής κάθε ανθολογία και κάθε σύγχρονη επιθεώρηση αρχιτεκτονικής μέσα από τη ματιά του φύλου. Ειδικά η πρωτοβουλία της ομάδας ‘μια μέρα, μια αρχιτεκτόνισσα’ αποτελεί ενδιαφέρουσα αναφορά και για την ελληνική αρχιτεκτονική κοινότητα, εφόσον αποτελεί πρόταση δράσης μεγάλης γνωστικής αξίας, μέσα σε ανάλογες συνθήκες θεσμικών και οικονομικών περιορισμών που χαρακτηρίζουν δομικά τις χώρες της παγκόσμιας ημι-περιφέρειας και περιφέρειας.
Μπορούμε να αναλογιστούμε ότι, η μελέτη του πρωτογενούς υλικού του έργου των αρχιτεκτονισσών, δύναται να φέρει ακόμη περισσότερες ανατροπές στις πεποιθήσεις μας για την ανάπτυξη των ιδεών της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας, τόσο διεθνώς όσο και στην Ελλάδα. Διαφαίνεται ότι, το συστηματικό έργο των αρχιτεκτονισσών παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον σε τουλάχιστον τέσσερα επίπεδα: α) στον συγκερασμό νέων και παραδοσιακών τεχνών/ικών (crafts), β) στη συντακτική συγκρότηση των κτηρίων/χώρων μέσα από την αλλαγή στη σύλληψη του μοντέρνου ‘πρίσματος’ ως και εσωτερικότητας, γ) στην αποφυγή, στο έργο τους, της απλής επανάληψης ιδιωματικών χαρακτηριστικών προς όφελος του πειραματισμού μεταξύ βιώματος και αρχιτεκτονικής φόρμας, δ) στη μέριμνά τους να ασχοληθούν με όλες τις κλίμακες του σχεδιασμού, μέσα από την κατανόηση ότι, αυτός επεμβαίνει σε προϋπάρχοντα ανθρωπογενή ενδιαιτήματα και όχι σε περιβάλλοντα νοούμενα ως terra nullius.17
Αυτές οι κατηγορίες, τις οποίες προτείνουμε μετά από μελέτη18 του έργου αρχιτεκτονισσών όπως οι Eileen Gray, Gae Aulenti, Lina Bo Bardi, η Καίτη Διαλεισμά, η Ιωάννα Μπενεχούτσου, η Έλλη Βασιλικιώτη, θεωρούμε ότι μπορούν να συγκροτήσουν ένα ενδιαφέρον πεδίο αναδιάταξης του μοντέρνου παραδείγματος στην αρχιτεκτονική, το οποίο εν τέλει συνδιαλέγεται πολύ βαθύτερα με την παράδοση και τη λαϊκή τέχνη, με το δίπολο ύπαιθρος-πόλη, με τη βιομηχανία, με την καθημερινή ζωή. Η προσπάθεια συγκρότησης δίκαιης ιστοριογραφίας αντιστοιχεί στη δυνατότητά μας να ανακαλύψουμε και στη συνέχεια να αναπτύξουμε μια πλούσια μορφοποιητική και χωρο-παραγωγική ‘οικολογία’ ιδεών, απαραίτητων, ειδικά σήμερα σε περίοδο συνεχιζόμενης κρίσης, για το μέλλον του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και μιας πραγματικά κοσμο-πολίτικης -δηλαδή, συμπεριληπτικής ως προς την πολιτισμική προέλευση, την τάξη, το φύλο- καθημερινής ζωής.
