Αρχιτεκτονικη και καλοσυνη

…το πεδίο το ίδιο βρίσκεται σε στάση· δεν υπάρχουν σαφείς προβληματισμοί για να υποστηρίξουμε ή να αντιταχθούμε, και ακόμα λιγότερη αίσθηση επείγουσας τοποθέτησης. Αυτό δε σημαίνει πως αγνοούμε τα πραγματικά καίρια ζητήματα που το περιβάλλουν, από την υπερθέρμανση του πλανήτη ως την κρίση των κατασχέσεων. Αλλά αυτά είναι σαν μωρά ή κουτάβια: κανείς δεν θα επιχειρηματολογούσε ποτέ εις βάρος τους. Ορισμένοι πιστεύουν πως τέτοιου είδους παράγοντες θα πρέπει πρώτα να περνούν από μια διαδικασία αφαίρεσης και επιστημονικοποίησης, προτού οι αρχιτέκτονες να μπορούν να λάβουν θέση πέραν της ατομικής τους ευθύνης ως μέλη της παγκόσμιας κοινότητας. Παρόλα αυτά, οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν ευχαρίστως πως αντίστοιχοι περιβαλλοντικοί αγώνες και άλλες δυνάμεις για το καλό της κοινωνίας θα πρέπει να αποκτήσουν έναν πιο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα από αυτόν που ήδη έχουν. Ως εκ τούτου, τα κάποτε ριζικά αποκλίνοντα μοντέλα του αρχιτέκτονα, από τη μια ο ατρόμητος εταιρικός αρχιτέκτονας με δικό του γραφείο και από την άλλη ο απομονωμένος αβάν-γκαρντ αρχιτέκτονας που τρέχει μεμονωμένα πρότζεκτς, ενώνουν τις δυνάμεις τους σε μια αναζήτηση του καλού.

Sylvia Lavin, 'Lying Fallow' (2013)⁰¹

Νέα Υόρκη, Σάββατο 3 Οκτώβρη 2020

Θυμάμαι ακριβώς την ημέρα που διάβασα αυτό το άρθρο για πρώτη φορά, αμέσως μετά τη δημοσίευσή του πριν από επτά χρόνια. Φυσικά θα μου ήταν δύσκολο να μην συγκρατήσω το παραπάνω απόσπασμα… βλέπε 'κουτάβια', 'κλιματική αλλαγή', 'αφαιρετικότητα', 'τύποι άσκησης επαγγέλματος'. Όλα μαζί, σε δυο προτάσεις. Ο λόγος όμως που για χρόνια συνέχισα να επανέρχομαι σε αυτό είχε να κάνει με μια σειρά προβληματισμών που ακόμα παραμένουν κεντρικοί για μένα: η απορία του ποια μπορεί να είναι τα όρια του επαγγέλματός μας, αν πράγματι ο μόνος τρόπος να αντιμετωπίσουμε επείγοντα ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή ή η ανισότητα είναι ως πολίτες και όχι ως αρχιτέκτονες, και η αμηχανία που μου προκαλεί η ευκολία του δίπολου επιχειρηματίας – αβάν-γκαρντ αρχιτέκτονας στην υπηρεσία μιας αφηρημένης έννοιας το γενικού καλού.

Η Lavin είναι (ήταν;) αισιόδοξη. Ισχυρίζεται πως βρισκόμαστε (βρισκόμασταν;) σε μια περίοδο διανοητικής αγρανάπαυσης. Πως η έλλειψη εξέλιξης στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, την οποία βρίσκει απλά καλή, μπορεί να δημιουργήσει πρόσφορο έδαφος για την ανάδυση νέων πεδίων σκέψης. Πως η αποσύνδεση της αρχιτεκτονικής σκέψης από την πραγματικότητα δημιουργεί συνήκες ικανές για την επανεισαγωγή της με νέους όρους. Το άρθρο της καταλήγει με την προτροπή να αδράξουμε αυτή τη μακρά περίοδο ανίας: 'Carpe Taedium!' μας λέει. Ο κόσμος, φυσικά, είναι κάθε άλλο παρά βαρετός τους τελευταίους μήνες. Και, ταυτόχρονα, η αίσθηση του επείγοντος είναι λιγότερο αφηρημένη από ποτέ, για τον κόσμο εν γένει και για το επάγγελμά μας συνακόλουθα. Βρεθήκαμε, αναπάντεχα, από ένα κλίμα διανοητικής αδράνειας (προϊόν ευημερίας) σε ένα νέο καθεστώς κυριολεκτικής αδράνειας (προϊόν πολλών ειδών κρίσης και ανασφάλειας). Τα ταξίδια αναβλήθηκαν, η πλειοψηφία των ενεργών έργων τέθηκε σε παύση, τα ημερολόγιά μας άδειασαν. Για πρώτη φορά μετά από χρόνια, τουλάχιστον εδώ, κανείς δεν ήταν πραγματικά απασχολημένος.

Την Πέμπτη 2 Απριλίου έλαβε χώρα η πρώτη συνάντηση της ομάδας Design Advocates. Ήταν περίπου δυο εβδομάδες μετά το πρώτο (αναγνωρισμένο) θύμα του ιού στην Αμερική και μόλις μια εβδομάδα από την έναρξη της Παύσης στην πολιτεία της Νέας Υόρκης.⁰²Τα πρακτικά ξεκινούν με την πλήρη λίστα συμμετεχόντων: στο σύνολο 17, όλοι επικεφαλής μικρών αρχιτεκτονικών γραφείων με έδρα την πόλη της ΝΥ, κάπου μεταξύ 30 – 40 ετών.

Το περιεχόμενο, όπως και η ίδια η συζήτηση, ξεκινά κάπως απότομα:

'Κατάσταση σε κλίμακα πανικού από το 1 έως το 5; Κυρίως 3!'

Το θαυμαστικό δηλώνει, κατά βάση, την πραγματική έκπληξη του Michael Chen καθώς πληκτρολογεί κατά τη διάρκεια της κλήσης (ο ίδιος ήταν 5 για τα καλά! Κι εγώ το ίδιο!). Μαζί με τους Jane Lea, Abigail Coover Hume, Max Worrell, Jejon Yeung, και Michael Yarinsky είχε την ιδέα να ξεκινήσει μια ανεπίσημη πλατφόρμα για συζήτηση και υποστήριξη συναδέλφων την περίεργη εκείνη περίοδο που όλοι μας προσπαθούσαμε ακόμη να κατανοήσουμε το μέγεθος του προβλήματος και τις πιθανές μακροπρόθεσμες εκφάνσεις του: στις ζωές, τα γραφεία, το επάγγελμα και την πόλη μας.

Σε αυτή την πρώτη συνάντηση, οι συμμετέχοντες προσπάθησαν να διαχωρίσουν τη γενικευμένη αυτή αίσθηση πανικού σε επιμέρους προβληματισμούς. Πρωταρχικά, όλοι βίωναν άμεσα επιπτώσεις ως ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων. Το μέγεθος του προβλήματος παρέμενε ασαφές, όσο ασαφείς και δυσνόητοι και οι διάφοροι κρατικοί και πολιτειακοί μηχανισμοί υποστήριξης που φημολογούνταν και διαμορφώνονταν. Ταυτόχρονα, πολλοί συμμετέχοντες διατύπωναν ανησυχίες για την ευημερία όλων όσοι εξαρτώνται οικονομικά από τα έργα μας· από συμβούλους και κατασκευαστές έως εργολάβους και ωρομίσθιους εργάτες. Και τέλος, όλοι ήθελαν κάπως να βοηθήσουν, αλλά το πώς ακριβώς η αρχιτεκτονική ή ο σχεδιασμός συγκεκριμένα θα μπορούσε να συμβάλει σε μια τέτοιου τύπου κατάσταση έκτακτης ανάγκης δεν ήταν ξεκάθαρο σε κανέναν.

Τα παρακάτω, επίσης από τα πρακτικά, σκιαγραφούν με λίγη περισσότερη ακρίβεια τη συζήτηση:

– Πόσα/τι τύπου έργα συνεχίζουν, έχουν ακυρωθεί, είναι σε αναστολή; Όλοι απαντούν λεπτομερώς.

– Ποιες διεξόδους υποστήριξης επιδιώκει / γνωρίζει ο καθένας; Διαδικασίες αίτησης, πληροφορίες λογιστών και τραπεζών, έγκυρες ημερίδες πληροφόρησης… βροχή συνδέσμων και ονομάτων στο chat.

– Επικοινωνία με τον κλάδο κατασκευής, τρέχοντες και παλιοί συνεργάτες; Μερικοί απαντούν.

– Πώς διαχειρίζεστε πληρωμές και χρεώσεις ανά φάσηέργου, για έργα που συνεχίζουν; Αλλαγές σε συμβόλαια και χρονοδιαγράμματα;

– Πώς συνεχίζετε τη μισθοδοσία; Πώς θα μπορούσαμε να αποφύγουμε απολύσεις;

– Πιθανότητα μείωσης επαγγελματικού ενοικίου; Μέθοδοι προσέγγισης ιδιοκτητών/διαχειριστών;

– Πώς σας επηρεάζει το κλείσιμο των σχολείων;

– Πώς μερικές επιχειρήσεις άλλαξαν τον τρόπο που παρέχουν αγαθά/υπηρεσίες για να ανταποκριθούν στην πανδημία; Θέλουν βοήθεια;

΄Έχετε κατά νου πως κανείς σε αυτή τη συζήτηση δεν ήξερε τι έκανε! Κανείς δεν τοποθετούνταν ως ειδικός σε ζητήματα διοίκησης ή οικονομικού σχεδιασμού. Και όσα συνέβαιναν ήταν πρωτοφανή κι ακόμη εν εξελίξει. Κι έτσι κανείς δεν μιλούσε εκ πείρας ή έχοντας πλήρη εικόνα. Αυτό που έχει σημασία είναι πως όλοι αναγνώρισαν την ανάγκη για διαφάνεια μεταξύ των συμμετεχόντων. Πως δεν είχε απλά σημασία να επιβιώσει το δικό τους γραφείο αλλά όλα τα γραφεία μας. Αυτή η συζήτηση, αλλά και αυτές που ακολούθησαν, βοήθησαν όλους να επαναπροσεγγίσουν την παρούσα κατάσταση ως μια σειρά από συλλογικά, και όχι ατομικά, προβλήματα και να τα αντιμετωπίσουν με παραπλήσιες στρατηγικές. Και όσο δύσκολοι και να ήταν οι τελευταίοι μήνες για όλους μας, η αλλαγή στο επαγγελματικό τοπίο και το ήθος αντι-ανταγωνισμού, σε αντίθεση ίσως με τις γενιές αρχιτεκτόνων που διαδεχόμαστε, ήταν πραγματικά σπουδαίο, και κάπως μαγικό.

Τις εβδομάδες που ακολούθησαν, όλο και περισσότερα γραφεία άρχισαν να συμμετέχουν στις κλήσεις και συνέχισαν να βοηθούν το ένα το άλλο. Είχαμε μια δική μας βάση δεδομένων, ευρύτερη εικόνα του προβλήματος, κάποιου είδους ομαδική ψυχραιμία. Ως μια ελάχιστη αλλά πολύ σημαντική πρώτη νίκη, τα μέλη της ομάδας (η κάθε επιχείρηση ξεχωριστά) κατάφεραν να αποσπάσουν κάποιου είδους οικονομική ενίσχυση, να διαπραγματευτούν επιτυχώς τα ενοίκιά τους, και να κρατήσουν πλήρως το προσωπικό τους. Το ακόμη σπουδαιότερο επίτευγμα ήταν πως οι Design Advocates ξεκίνησαν παράλληλα την πρωτοβουλία Test Fits, με την οποία προσέφεραν αφιλοκερδώς υπηρεσίες σχεδιασμού σε 'τοπικές επιχειρήσεις, μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς και ιδρύματα, ώστε να τους βοηθήσουν να προσαρμόσουν τους χώρους τους στις ανάγκες την εποχής του COVID-19 και μετά'.⁰³ Η πρωτοβουλία Test Fits ξεκίνησε χωρίς πολλή σκέψη. Όλοι είχαν, αν μη τι άλλο, χρόνο και διάθεση να προσφέρουν. Ως ομάδα ήταν πιο εύκολο, με έστω και λίγο χρόνο από το κάθε γραφείο, αθροιστικά η δέσμευση να είναι ουσιαστική και η βοήθεια μετρήσιμη. Ήταν παράλληλα μια ευκαιρία να γνωριστούμε όλοι καλύτερα και να μάθουμε ο ένας από τον άλλο εν δράσει. Δεν θα ήταν κερδοφόρα για κανέναν, φυσικά, αλλά προσέφερε προσωπική ικανοποίηση και ήταν ταυτόχρονα επιμορφωτική· σίγουρα περισσότερο από ότι αν είχαμε απομονωθεί ο καθένας στο γραφείο του και δουλεύαμε ταυτόχρονα σε δεκάδες παραλλαγές συμμετοχών σε ανοιχτούς διαγωνισμούς. Όλοι μας είχαμε το προνόμιο να έχουμε έργα στην πόλη που μας έχουν συντηρήσει, για μερικά χρόνια τώρα, και κάποια έργα ακόμη εν εξελίξει που συνεχίζουν να μας συντηρούν. Αλλά ίσως τουλάχιστον γι’ αυτή τη χρονιά να έπρεπε να φανταστούμε αυτή τη συναλλαγή με την πόλη λίγο διαφορετικά.

Σήμερα, μόλις 6 μήνες αργότερα, οι Design Advocates είναι εγγεγραμμένοι ως μη κερδοσκοπικός οργανισμός στη Νέα Υόρκη, με περισσότερα από 65 γραφεία στο δυναμικό τους. Η ομάδα συνεχίζει να εργάζεται με πληθώρα φορέων, επιχειρήσεων και οργανισμών, με κάθε έργο υπό την επίβλεψη 4 έως 5 συνεργαζόμενων γραφείων που μοιράζονται τις ευθύνες και το δημιουργικό και ερευνητικό μέρος ισότιμα. Πέρα από την καθαυτή σχεδιαστική βοήθεια, και ίσως μια πιο συλλογική εκδοχή της, καθώς η πόλη γύρω μας σιγά σιγά ζωντανεύει, αναδύεται ένα πολλά υποσχόμενο μοντέλο υβριδικής άσκησης του επαγγέλματος που ξεπερνά τα όρια τής εδώ και τώρα κρίσης.

Από τη μια πλευρά, το πλαίσιο της οικειοθελούς προσφοράς επαναπροσδιορίζει τη σχέση μας με τα έργα και τους πελάτες όπως οι περισσότεροι τα έχουμε βιώσει ως σήμερα. Για πολλούς είναι η πρώτη φορά που συνεργάζονται με αρχιτεκτονικά γραφεία ή γραφεία που ξεχωρίζουν τη μελέτη από τη μελέτη εφαρμογής. Τους είναι κάπως δυσνόητο το τι και πώς μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτούς, καθώς μας προσεγγίζουν με ένα συνδυασμό ενθουσιασμού και ενδοιασμού μαζί. Για όλους μας είναι μια ευκαιρία να αποδείξουμε πως ο σχεδιασμός δεν αφορά απλά σε σχήματα, υλικά και χρώματα, αλλά ουσιαστική σκέψη στο πώς μια κοινή τυπολογία (όπως η εστίαση, η βιβλιοθήκη, το άσυλο αστέγων) μπορεί να εξελιχθεί χωρικά. Περισσότερο από ποτέ, η σχεδιαστική σκέψη δεν είναι δείγμα του ευσεβούς πόθου των αρχιτεκτόνων για νεωτερικότητα αλλά επιτακτική ανάγκη. Κι έτσι, καθώς η αναπαραγωγή τυποποιημένου σχεδιασμού, που πολλοί ως τώρα καλώς κι επιτυχώς, κατά τη γνώμη μου, μπορούσαν να αναπαράγουν εν τη απουσία μελέτης, πολύ απλά δεν δουλεύει πια. Ούτε κι εμείς όμως έχουμε προδιαγεγραμμένες απαντήσεις ως ειδικοί, καθώς δεν έχουμε ουσιαστικά προηγούμενα κι αναφορές.