THE ARCHITECT DIMITRIS PIKIONIS AS A CRITIC

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΑΛΑΙΣΘΗΣΙΑΣ, ΔΙΑΛΕΞΙΣ

Δ. ΠΙΚΙΩΝΗ, Ἀρχιτέκτονος-Καθηγητοῦ τοῦ Πολυτεχνείου

Εἰς τὸ Τεχνικὸν Ἐπιμελητήριον τῆς Ἑλλάδος, 20 Μαρτίου.

 

 

Κύριοι

Οἱ λόγοι διὰ τοὺς ὁποίους συνεκεντρώθημεν ἐδῶ ἀνεπτύχθησαν προηγουμένως ὑπὸ τοῦ προέδρου κ. Μεταξᾶ.

Μιὰ εἰσήγησις ἐπὶ τῶν ζητημάτων, τὰ ὁποῖα θὰ μᾶς ἀπασχολήσουν κατὰ τὴν συζήτησίν μας, εἶνε ἀναγκαία καὶ ἐνόμισα ὅτι τὴν θέσιν αὐτῆς τῆς εἰσηγήσεως δύναται νὰ καταλάβῃ μία μελέτη μου γραμμένη πρὸ πολλοῦ, κατόπιν ἐντολῆς τοῦ ἀρχιτεκτονικοῦ Τμήματος τοῦ Τεχν. Ἐπιμελητηρίου, ἐπὶ τοῦ ζητήματος τοῦ ἐξωραϊσμοῦ τοῦ Λυκαβηττοῦ διὰ τὸν ὁποῖον τόσος θόρυβος ἔγινε τότε.

Ἡ μελέτη αὐτὴ δὲν ἔχασε τὴν ἐπικαιρότητά της, κατόπιν τῆς εὐτυχοῦς λύσεως ποὺ ἐδόθη ὑπὸ τοῦ Ὑπουργείου εἰς τὸ ζήτημα τοῦτο. Αὐτὸ δὲ διότι τὸ ζήτημα τοῦ Λυκαβηττοῦ δὲν εἶνε παρὰ μία περίπτωσις μόνον ἑνὸς συνόλου ζητημάτων ἀφορώντων τὴν δημοσίαν καλαισθησίαν μας, ζητημάτων τὰ ὁποῖα ἡ μελέτη αὐτὴ ἐπάσχιζε νὰ τὰ ἐξετάσῃ εἰς ὅλον τὸ βάθος καὶ εἰς ὅλην τὴν ἔκτασή των, καὶ τὰ ὁποῖα παραμένουν ῥιζικῶς ἄλυτα.

Ἔγραφα λοιπὸν τότε:

«Ὁ τόσος θόρυβος, εἰς τὸν ὁποῖον μετέχουν μὲ ἴσα δικαιώματα ἁρμόδιοι καὶ ἀναρμόδιοι διὰ τὰ ζητήματα αὐτὰ δὲν μαρτυρεῖ τίποτε ἄλλο παρὰ τὴν ἀναρχίαν, τὴν ἔλλειψιν κάθε φροντίδος καὶ τάξεως ποὺ ἐπικρατεῖ μετὰ 100 χρόνων ἐλεύθερον βίον εἰς τὰ αἰσθητικὰ ζητήματα τοῦ τόπου μας. Εἴτε πρόκειται διὰ τὴν ἀσυνείδητον εὐκολίαν μὲ τὴν ὁποίαν μνημεῖα καὶ τόποι σημαίνοντες διὰ τὴν πλαστικότητα τῆς μορφῆς ἢ διὰ τὴν ἱστορικὴν σημασίαν των παραδίδονται εἰς τὴν καταστροφὴν καὶ τὴν ἐξαφάνισιν, εἴτε πρόκειται διὰ τὴν ἠθικὴν καταστροφὴν ποὺ ἐξ ἀντανακλάσεως, νὰ ποῦμε, φύσις, μνημεῖα καὶ τόποι τῆς κλασσικῆς καὶ Μεσαιωνικῆς καὶ Λαϊκῆς μας τέχνης ὑφίστανται ἀπὸ τὸ ψεῦδος τῆς Ἀρχιτεκτονικῆς τοῦ παρόντος, εἴτε πρόκειται διὰ τὴν ἀπεριόριστον ἐλευθερίαν ποὺ χαρακτηρίζει τὴν αἰσθητικὴν τῆς τελευταίας, τὸ πρόβλημα εἶνε κατὰ βάθος τὸ ἴδιον.

Ἔχομεν πλαστικὸν αἴσθημα, ἀνέτειλε μέσα μας ἡ συνείδησις τῆς σημασίας τῆς μορφῆς διὰ τὸν πολιτισμόν μας; Ἐπράξαμεν μέχρι τοῦδε τί διὰ νὰ τὴν προασπίσωμεν ἀπὸ τὸ ψεῦδος;

Ὅταν πρὸ ἔτους καὶ πλέον ἡ Ἐφημερὶς «Πολιτεία» ἤνοιξε μίαν ἔρευναν ἀνάμεσα εἰς τοὺς διανοουμένους τοῦ τύπου ἐπὶ τοῦ ζητήματος τοῦ ἐξωραϊσμοῦ τοῦ Λυκαβηττοῦ, ἀπεδείχθη ὅτι δὲν λείπουν ἀπὸ τὸν τόπον μας οἱ ἄνθρωποι μὲ εὐαισθησίαν πρὸς τὴν καλλιτεχνίαν τῆς μορφῆς τῆς φύσεως καὶ τῆς τέχνης καὶ μὲ σεβασμὸν πρὸς τὴν ἱστορικὴν καὶ ἄλλην σημασίαν ποὺ τόποι καὶ πράγματα παίρνουν ἀπ' τὴν ζωή μέσα μας.

Εἶνε λυπηρὸν νὰ λεχθῇ ὅτι ἡ γνώμη τῶν Ἀρχιτεκτόνων, τῶν μᾶλλον δηλαδὴ δικαιουμένων καὶ τῶν μᾶλλον ὑποχρέων νὰ ἐκφράσουν τὴν γνώμην των ἐπὶ τῶν ζητημάτων αὐτῶν, δὲν ἀντιπροσωπεύεται εἰς τὴν ἔρευναν αὐτήν. Νὰ ἀποδοθῇ ἆρα γε τὸ γεγονὸς αὐτὸ εἰς τὸ ὅτι εἰς πολὺ λίγους ἀπὸ ἡμᾶς ὑπάρχει πραγματικὴ συναίσθησις τῆς ὑψηλῆς σημασίας τῶν αἰσθητικῶν αὐτῶν ζητημάτων καὶ εἰς τὸ ὅτι ἡ γνωστὴ παθητικότης μας ὑποχωρεῖ εὔκολα πρὸ τῶν δυσκολιῶν, φυσικῶν δι' ἀνθρώπους ἀσχολουμένους μὲ τὴν τεχνικὴν τῆς τέχνης των, ποὺ ἡ διατύπωσις τῶν γνωμῶν των μᾶς παρουσιάζει;

Ὅπως καὶ ἂν ἔχει τὸ ζήτημα ἀπὸ τῆς ἐρεύνης τῆς «Πολιτείας» καὶ ὕστερα, σημαίνοντες πολῖται λόγιοι καὶ δημοσιογράφοι ἐβγῆκαν διὰ νὰ ὑποστηρίξουν τὰ ζητήματα αὐτά, οὐδεὶς ὅμως Ἀρχιτέκτων.

Ἂς λεχθῇ πρὸς τιμὴν τοῦ κ. Ὀρλάνδου ὅτι εἶνε ὁ μόνος ὁ ὁποῖος ἐβγῆκε τότε ἐξ ἀφορμῆς τῆς μετατροπῆς τῶν Π. Ἀνακτόρων νὰ ὁμιλήσῃ δημοσίᾳ, ὑπεραμυνόμενος τοῦ κτιρίου.

Μήπως πάλιν δὲν εἶνε ἡ ὀλιγωρία ποὺ δείχνουν μερικοὶ Ἀρχιτέκτονες εἰς τὸ νὰ διατυπώσουν τὴν γνώμην των ἡ αἰτία διὰ τὴν ὁποίαν μία ἔρευνα μέλλουσα νὰ διενεργηθῇ ὑπὸ τῆς Ἐφημερίδος «Ἐλεύθερον Βῆμα» δὲν βλέπει ἀκόμη τὸ φῶς; Καὶ ὅμως τὸ γεγονὸς ὅτι κάθε δημοσία συζήτησις ἐπ' αὐτῶν τῶν ζητημάτων δύναται νὰ τὰ προαγάγῃ εἰς τὴν κοινὴν συνείδησιν εἶνε ἀναμφισβήτητον.

Δέον ἐδῶ νὰ ἐξαρθῇ ἡ σημασία ἑνὸς ἀξιολόγου ἄρθρου ποὺ ἐδημοσιεύθη ὑπὸ τοῦ κ. Ζ. Παπαντωνίου («Ἐλεύθερον Βῆμα» Φεβρουαρίου) εἰς τὸ ὁποῖον ὑποστηρίζει τὴν ἀνάγκην τῆς ὑπαγωγῆς τῶν αἰσθητικῶν ζητημάτων τοῦ τόπου μας εἰς μίαν ἐξουσίαν Δημοσίας Καλαισθησίας, τῆς ὁποίας αἱ ἀποφάσεις νὰ εἶχον ἀπόλυτον κῦρος.

Ὅσον ἀφορᾷ τὰς γνώμας καὶ τὰ ἐπιχειρήματα τῶν ἀντιθέτων αὐτὰ μᾶς εἶνε γνωστὰ καὶ ἀπὸ τὰ δημοσιεύματα ποὺ ἐδῶ καὶ ἐκεῖ εἶδον τὸ φῶς, καὶ ἀπὸ τὰς συζητήσεις ποὺ ἠγέρθησαν εἰς τοὺς καλλιτεχνικοὺς καὶ ἐπιστημονικοὺς κύκλους, ἀκόμα καὶ τοὺς πλέον ἀναρμοδίους. Δὲν ὑπῆρχε ἀντίληψις πλέον ψευδὴς καὶ δι' αὐτὸ πλέον ἐπικίνδυνος, παρ' αὐτὴ ποὺ εὑρίσκετο εἰς τὸ βάθος τοῦ πνεύματός των, ὅτι κάθε εὐαισθησία πλαστική, νὰ ποῦμε, δὲν ἦτο παρὰ ἀσχολία ρωμαντικῶν ἰδεολόγων ποὺ ἐγίνετο πρόσκομμα εἰς τὸ πραγματικὸν πνεῦμα τῆς προόδου. Καὶ τοῦτο δὲν ἦτο παρὰ ἡ προσωπὶς τοῦ πνεύματος τῆς κερδοσκοπίας ποὺ δὲν ἠνείχετο περιορισμοὺς καὶ ποὺ ἐξελάμβανε τὰς ἰδικάς του αὐθαιρεσίας ὡς ἀνάγκας ἀπολύτους τοῦ παρόντος. Ἡ ἐποχὴ ἐξ ἄλλου δὲν ἔπρεπε νὰ ἐμποδισθῇ νὰ ἀφίσῃ τὴν σφραγῖδα τῆς τέχνης της εἰς ἓν μνημεῖον ποὺ θὰ τὴν ἀντεπροσώπευε εἰς τοὺς μεταγενεστέρους! Διὰ τοιαῦτα πνεύματα ἡ συνείδησις τῆς ἀδυναμίας μας ἀπετέλει ἐπονείδιστον ὁμολογίαν· ἡ ὑποταγὴ εἰς τὰ συμπεράσματα μιᾶς λεπτοτέρας αἰσθήσεως δουλικότητα. Δύναμις δι' αὐτοὺς ἦτο ἡ ἐπίδειξις τῆς ἀμαθείας των.

Ὅλ' αὐτὰ δὲν δείχνουν παρ' ὅτι λείπει παντελῶς πραγματικὴ καλλιτεχνικὴ συνείδησις εἰς τὸν τόπον μας.

Ἀλλέως θὰ ὑπῆρχε περισσότερος σεβασμός.

Δέον νὰ ἐξετάσωμεν ποῦ κεῖται τὸ βάθος τοῦ ζητήματος. Ὑστερώτερα, νὰ τὸ ἐξετάσωμεν εἰς ὅλην τὴν εὐρύτητα ποὺ αὐτὸ μᾶς παρουσιάζει.

Ἡ μορφὴ εἶνε τὸ πλέον ἐσωτερικὸν πρᾶγμα, εἶνε ἡ ἀποκάλυψις, ἡ ἔκφρασις τοῦ ἐσωτερικοῦ εἶνε, τῆς ἰδέας.

Ἡ μορφὴ ἑνὸς τόπου εἶνε ἡ ἀποκάλυψις τῆς βαθυτέρας οὐσίας του.

Ἕνας τόπος δίνει τὴν ἰδέαν του, τὴν μορφὴν εἰς τὰς ἐκφράσεις τοῦ πολιτισμοῦ, τῆς τέχνης, τῆς θρησκείας ποὺ βγαίνει ἀπὸ αὐτὸν τὸν τόπον.

Τὰ πλέον ἀφηρημένα σχήματα ποὺ ἐβγῆκαν ἀπὸ τὸν νοῦν τὸν ἀνθρώπινον ἔχουν τὴν ἔμπνευσίν των εἰς τὴν φύσιν.

Ἀπὸ τὴν φύσιν ἀντλεῖ, ὡσὰν ἀπὸ ἀστείρευτον πηγήν, ὁ ἄνθρωπος. Εἰς τὴν φύσιν θ' ἀνακαλύψῃ κάθε νέαν μορφὴν τοῦ ἑαυτοῦ του.

Δι' αὐτὸ ἡ λατρεία καὶ ὁ σεβασμὸς πρὸς τὴν φύσιν ἦτο πάντα ἕνα αἴσθημα ἀληθινὸν καὶ μεγάλο καὶ δὲν εἶνε, ὅπως εἶπαν πολλοὶ ἐξ ἀφορμῆς τοῦ ζητήματος τοῦ Λυκαβηττοῦ, ἀδυναμία αἰσθητικῆς καὶ ρωμαντισμός. Ἀπόδειξις: οἱ λαοὶ ποὺ ἐστάθησαν οἱ πλέον μεγάλοι εἰς τὴν πρᾶξιν εἶχαν ζωντανότατον αὐτὸ τὸ αἴσθημα. Ἀρκεῖ νὰ ὑπενθυμίσω αὐτὸ ποὺ ἀναφέρει ὁ Πλάτων εἰς τοὺς «Νόμους καὶ Ἐπινομίδα» διὰ τοὺς ἀρχαίους Αἰγυπτίους. Ἡ σημασία ποὺ ἔδιδον οἱ ἱερεῖς τῆς Αἰγύπτου εἰς τὴν μορφὴν ἦτο τέτοια, ὥστε οἱ καλλιτέχναι οἱ ἐντεταλμένοι νὰ δημιουργοῦν διὰ τὸν Αἰγυπτιακὸν Λαὸν τὰς μορφὰς τῆς τέχνης των, ἔζων εἰς ὡρισμένον μέρος. Καὶ ὅσαι μορφαὶ ἐκρίνοντο ἄξιαι νὰ γίνουν κτῆμα τοῦ Αἰγυπτιακοῦ Λαοῦ, ἀνετίθεντο εἰς τοὺς Ναοὺς καὶ ἐκτὸς αὐτῶν οἱ Αἰγύπτιοι, ὄχι μόνον νὰ ἰδοῦν, ἀλλ' οὔτε νὰ στοχασθοῦν ἄλλας ἠδύναντο. Περιορισμὸς ποὺ ἐκ πρώτης ὄψεως μᾶς φαίνεται δουλικὸς ἢ τοὐλάχιστον ἀνοίκειος πρὸς τὸ πνεῦμα τῆς Ἑλλάδος, ὅπου ὁ ἀόρατος θεὸς τοῦ Λαϊκοῦ αἰσθήματος ἦτο ὁ προστάτης τοῦ ἐθνικοῦ ρυθμοῦ. Καὶ ὅμως ἂν κυττάξωμεν βαθύτερα θὰ ἴδωμεν ὅτι καὶ εἰς τὴν περίπτωσιν τῶν Αἰγυπτίων ὁ περιορισμὸς αὐτὸς δὲν ἦτο παρὰ μία ἐλευθέρα ἀνάγκη τοῦ ἰδίου των καλλιτεχνικοῦ αἰσθήματος. Καὶ εἰς τὴν ἐποχήν μας, εἰς Λαοὺς ποὺ περνοῦν ὡς οἱ πλέον ὑγιεῖς καὶ θετικοὶ καὶ προωδευμένοι εἰς τὰ μάτια αὐτῶν ἀκόμη ποὺ κλίνουν νὰ θεωρήσουν τὰς αἰσθητικὰς αὐτὰς ἀπασχολήσεις ὡς ἔργον ρωμαντικῶν ἀργοσχόλων, ἡ προάσπισις τῆς μορφῆς τοῦ πατρίου ἐδάφους καὶ τοῦ χαρακτῆρος τῆς Ἀρχιτεκτονικῆς των ἔχουν ἀναχθῇ εἰς θρησκείαν.

Εἰς τὴν Γερμανίαν ἡ αἰσθητικὴ τῆς μορφῆς εἶνε ἀνατεθειμένη εἰς τὴν φωτεινὴν φροντίδα διαφόρων ἰδιωτικῶν συλλόγων ποὺ ἡ γνώμη των εἶνε ἐνδεδυμένη μὲ ἀπόλυτον κῦρος. Τὸ παραμικρὸν αἰσθητικὸν πρόβλημα, ἀκόμη καὶ διὰ τὴν μικροτέραν πολίχνην, ἐξετάζει μὲ ἄκραν προσοχήν. Ἀρκεῖ νὰ ἀναφέρω τοῦτο: Τὰ διὰ τὴν κίνησιν τῶν σιδηροδρόμων τῆς Βαυαρίας κατασκευασθέντα ἔργα ἐγένοντο κατὰ τρόπον ὥστε νὰ μὴ καταστραφῇ τὸ τοπεῖον, καὶ τοῦτο κατ' ἀπαίτησιν τῶν συλλόγων «Τῶν φίλων τοῦ πατρίου Ἐδάφους». Καὶ διὰ νὰ γείνῃ ἐξωδεύθησαν χιλιαπλάσια.

Εἰς τί δύνανται νὰ μᾶς χρησιμεύσουν τ' ἀρνητικὰ μέτρα τὰ ὁποῖα δυνάμεθα νὰ λάβωμεν διὰ τὴν δημοσίαν καλαισθησίαν μας;

Βεβαίως δὲν δύνανται παρὰ νὰ μᾶς διαφυλάξουν τὴν μορφὴν καὶ τὸν χαρακτῆρα τῆς φύσεώς μας καὶ τῶν μνημείων μας, τὸν αὐτόχθονα ρυθμόν, τόσον μόνον ὅσον εἶνε δυνατὸν νὰ τὸ κάνουν περιορίζοντα τὰς ἀρρυθμίας τῶν ἀμαθῶν.

Καὶ τοῦτο εἶνε ἐπὶ τοῦ παρόντος ἀρκετόν, μέγα καὶ ἀναγκαῖον.

Τὸ ἐπίλοιπον, ἡ ἀνάπτυξις δηλαδὴ τοῦ πραγματικοῦ αἰσθήματος τοῦ ρυθμοῦ μέσα μας, εἶνε ἔργον διαφεῦγον τὰ ὅρια τῶν μέτρων τούτων καὶ στηριζόμενον εἰς προϋποθέσεις ἄλλας.

Δὲν ὑπάρχει καταστροφὴ μεγαλειτέρα ἀπ' ἐκείνη ποὺ εἶνε ἀνεπανόρθωτος. Καὶ δὲν γνωρίζω ἄλλην ἀνεπανόρθωτον πλέον μεγάλην, πλέον βάνδαλον, παρ' ἐκείνην ποὺ ὑπέστη τὸ Ἀττικὸν τοπεῖον καὶ ἰδιαίτερα ἡ Ἀθηναϊκὴ φύσις ἀπὸ τὰς λατομήσεις.

Ἕνας τόπος λίκνον τοῦ ρυθμοῦ, τόπος τοῦ ὁποίου ἡ παραμικροτέρα λεπτομέρεια ἔχει πλαστικὴν σημασίαν ἄμετρον, ὑπέστη ἀπὸ αἰῶνας, καὶ ὑφίσταται εἰσέτι μίαν καταστροφὴν ποὺ δὲν ἔχει τὴν ὁμοίαν της καὶ ποὺ τείνει νὰ ἐξαφανίσῃ τὸν ἰδιαίτερον χαρακτῆρά του.

Νὰ πῇς δὲ ὅτι ἡ καταστροφὴ αὐτὴ ἐπεβλήθη ἀπὸ μίαν ἀναπότρεπτον ἀνάγκην τοῦ παρόντος; Ἀλλ' ὄχι. Εἶνε τόσον πλέον θλιβερὰ ὅσον διότι ἠδυνάμεθα νὰ τὴν ἀποφύγωμεν. Θὰ στηθῇ ὡς ἕνα αἰώνιον μνημεῖον τῆς βαρβαρότητός μας.

Ἡ λατομία κατέστρεψε γιὰ πάντα τὸν χαρακτῆρα τοῦ λόφου τοῦ Λυκαβηττοῦ. Ὁ λόφος καθὼς μᾶς ἀναφέρει ἕνας περιηγητὴς τῆς Τουρκοκρατίας, ἐφαίνετο εἰς αὐτὸν ποὺ ἀντίκρυζε τὰς Ἀθήνας ἀπὸ τὸ Δαφνί, ὡς ἕνας φοβερὸς δράκων βαδίζων κατὰ τῆς Ἀκροπόλεως καὶ ἥνωνε μὲ τὴν ἀδιάσπαστον πλαστικὴν γραμμήν του τὰ ὑψώματα τῶν Τουρκοβουνίων μὲ τὴν Ἀκρόπολιν.

Τώρα τὰ μυτερὰ καὶ κουτσουρεμένα σχήματα ποὺ σώζονται ἀπὸ τὴν καταστροφὴν πίσω ἀπὸ τὸν κύριον βράχον δίνουν εἰς τὴν ἐφθαρμένην ὄψιν του μία νότα βορείου τοπείου.

Δὲν ἐξέφυγε τὴν καταστροφὴν ἡ Νοτιοανατολικὴ πλευρά του. Οὔτε ἡ Ἀνατολικομεσημβρινὴ πλαγιὰ τοῦ ἱστορικοῦ λόφου τοῦ Φιλοπάππου, τοῦ Μουσαίου.

Καταστροφὴ τόσο πιὸ φοβερὴ ὅσον ἀπ' ἐκεῖ μὲ τὸ ἴδιο βλέμμα ἀγκαλιάζεις καὶ τὴν Ἀκρόπολιν.

Μήπως τώρα αἱ ἐπιγραφαί (Καπέλλα Ἀριανούτσου καὶ Ραπτομηχαναὶ Σίγγερ) ποὺ μολύνουν τὸν γραφικώτατον γκρεμὸν τῆς νοτίου του πλευρᾶς, –ποὺ πάλιν δὲν μπορεῖς νὰ τὸν κυττάξῃς χωρὶς νὰ δῇς μαζὺ καὶ Παρθενῶνα–, δὲν εἶνε χαρακτηριστικὸν σημεῖον τῆς δημοσίας μας καλαισθησίας; Καὶ ὅμως ἔχομεν δημοτικὰς ἀρχάς, τμῆμα γραμμάτων καὶ Τεχνῶν καὶ Ἀκαδημίαν.

Ἡ λατομία κατέστρεψε τὰς Δυτικὰς πλαγιὰς τῆς Πνυκός, τοὺς λόφους τῆς Σικελίας καὶ τῶν Σφαγείων.

Ἀκόμη σήμερα ἂν περιπατήσῃς παράλληλα πρὸς τὴν ὁδὸν Πατησίων ἀπὸ τὴν Κυψέλην ἕως τὴν Ὀμορφοκκλησιὰν δὲν θὰ δῇς πλαγιὰν ἢ κορυφὴν ἄθικτον.

Δεξιὰ ἀπ' τὸν δρόμο ποὺ φέρνει πρὸς τὴν Καισαριανήν, ἕνα λατομεῖον ἤνοιξε προσφάτως ἐκεῖ ποὺ καταστρέφει ὅλο τὸ τοπεῖο, ἐνῷ ἡ λατομία ἠδύνατο νὰ περιορισθῇ εἰς τοὺς λόφους τοὺς ἀθεάτους ἀπὸ τὸν δρόμον.

Πρόσφατον εἶνε κ' ἐκεῖνο ποὺ ἄνοιξεν, ἀπὸ τῆς ἐποχῆς τῆς ἐπιδιορθώσεως τῆς Ἱερᾶς ὁδοῦ, ἀριστερὰ ἀπὸ τὸν δρόμον, ἔναντι τοῦ λόφου τῆς Ἁγίας Μαύρας.

Πέρα ἀπὸ τὸ Δαφνὶ ἡ λατομία καταστρέφει εἰς τὸ σημεῖον ἀκριβῶς ὁπόθεν ἀγναντεύεις τὸν κόλπον τῆς Σαλαμῖνος τοὺς πλαστικωτέρους βράχους δεξιὰ ἀπὸ τὸν δρόμον καὶ καταστρέφει ἔτσι ἕνα κλασσικὸ τοπεῖον.

Τὸ ἀπεριόριστο αὐτὸ δικαίωμα τῆς λατομίας λυμαίνεται τὴν ἱστορικὴν καὶ θαυμαστὴν Πειραϊκὴν Χερσόνησον ὅπου καθὼς λέγουν οἱ Ἀρχαιολόγοι οἱ ἀρχαῖοι ἐλατόμουν κατὰ τρόπον ποὺ ἄφηνε ἀνέπαφον τὴν μορφὴν τοῦ τοπείου.

Ἀμφιβάλλω ἂν εἶνε ἀπὸ αἰσθητικοὺς λόγους ποὺ τὰ ἀρχαῖα λατομεῖα τῆς Πεντέλης εἶνε τοποθετημένα εἰς μέρος ἀθέατον. Τοῦτο μόνον γνωρίζω, πὼς ἡ ἀνεπιστημονικὴ καὶ χωρὶς κανὲν σύστημα σημερινὴ λατομία γλήγορα θὰ καταστρέψῃ τὸ εὐγενέστερον ἀπὸ τὰ βουνά μας.

Ἕως ποῦ θὰ σταματήσουν τὰ ὅρια αὐτῆς τῆς καταστροφῆς; Καὶ ἕως πότε θὰ ἐξακολουθήσῃ ἀσύδοτος, μὴ γνωρίζουσα περιορισμούς; Ποῖος θὰ τὴν σταματήσῃ! Ἀπὸ ποῦ θὰ προέλθῃ τὸ ἐνεργὸν ἐνδιαφέρον, τὸ κῦρος καὶ ἡ δύναμις ποὺ θὰ ὑπερασπίσῃ ἀπὸ τὴν πληγὴν αὐτὴν τὸ Ἑλληνικὸν τοπεῖον;

Ἐὰν χρέος μας εἶνε ἡ προάσπισις τῶν ἀρχαιολογικῶν μνημείων ἀπὸ τὴν καταστροφήν, χρέος ἴσης σημασίας εἶνε ἡ προάσπισις τοῦ φυσικοῦ του περιβάλλοντος τῆς ἀτμοσφαίρας του.

Ἕνα μνημεῖον τέχνης ποὺ δὲν εἶνε ἄλλο παρὰ μία ἑρμηνεία, μέσον ἀφηρημένων σχημάτων, αὐτῶν τῶν ἀρχῶν καὶ τῶν Νόμων τῆς φύσεως, γίνεται ἀκριβῶς γι' αὐτὸ μέρος τῆς ἀρχιτεκτονικῆς τοῦ σύμπαντος.

Δὲν ἁρμόζει νὰ καταστρέφωμεν τὴν ἁρμονίαν αὐτὴν ἀνάμεσα μνημείου τέχνης καὶ φύσεως μὲ ἔργα ποὺ μὲ τὸ νὰ μὴν ἔχουν συλληφθῇ κατὰ τὰς ἀρχὰς αὐτῆς τῆς φύσεως, στέκουν ξένα πρὸς αὐτήν.

Ὁ ἄξων τῆς Ἀκροπόλεως, λέγει ὁ σύγχρονος Corbusier, εἶνε ὁ ἄξων τοῦ τοπείου ἀπὸ τὴν Πεντέλην ἕως τὴν θάλασσαν. Ἔτσι βλέπει ὁ ἀληθινὸς Ἀρχιτέκτων. Ὁ ἀνίδεος βλέπει μόνον τὴν Ἀκρόπολιν, δηλαδὴ δὲν τὴν βλέπει ποσῶς.

Δὲν ἁρμόζει εἰς τὸν ἄξονα αὐτὸν νὰ τοποθετήσωμεν πράγματα ποὺ νὰ μὴν ἐστέκοντο εἰς ἁρμονίαν μὲ τὴν Ἀκρόπολιν. Καὶ ὁ Λυκαβηττὸς βρίσκεται εἰς τὸν ἄξονα τῆς Ἀκροπόλεως. Ὁ ἄξων αὐτῆς δημιουργεῖ ὑψηλὰς ἐπιταγάς. Ἕνα μνημεῖον, στημένο ἐπάνω εἰς τὸν Λυκαβηττὸν θὰ ἔπρεπε νὰ εἶνε ὄχι μόνον «ὑψηλὴ τέχνη» ἀλλὰ καὶ σύμβολον ἑνὸς ὑψηλοῦ ἰδεώδους. Ἐκινδύνευσε νὰ εἶνε ψευδὴς τέχνη καὶ Ξενοδοχεῖον ἢ ντάνσιγκ.

«Ἡ Ἀκρόπολις», λέγει πάλιν ὁ ἴδιος, «διατάσσει ὁλόκληρον τὸ Ἀττικὸν τοπεῖον». Ἀσφαλῶς ἡ φύσις ἀκούει ἕως τὰ πέρατα τῆς Ἀττικῆς πεδιάδος τὰς ἐπιταγὰς τῆς Τέχνης καὶ ὑπακούει.

Ἐμεῖς, οἱ ἔνδοξοι υἱοὶ εἴμεθα οἱ μόνοι κωφοὶ ἐδῶ πολὺ κοντά της.

Πήγαινε ἕνα περίπατο γύρω ἀπὸ τὴν Ἀκρόπολι: Ὅταν ἰδῇς τί εἴδους οἰκοδομαὶ μολύνουν τὸ μέρος ὅλο γύρω της θὰ αἰσθανθῇς ἕως ποῦ φθάνει τὸ πλαστικὸν αἴσθημα τοῦ λαοῦ μας. Ὁ τόπος εἶνε ἰδιαίτερα ἄξιος νὰ γείνῃ τὸ κριτήριόν μας ἀπὸ τῆς ἀπόψεως αὐτῆς.

Ἕως τὰ 1900 ἦτον ἄχτιστος ἀκόμη ὁ λόφος τῆς Πνυκὸς καὶ τὰ δυτικά του κράσπεδα, ὁ λόφος τοῦ Ἀστεροσκοπείου καὶ ὅλη ἡ ἔκτασις ἀναμεταξὺ Θησείου καὶ τῆς σιδηροδρομικῆς γραμμῆς τοῦ ΣΠΑ. Ἠδυνάμεθα τότε νὰ φροντίσωμεν νὰ ἀπαλλοτριωθῇ καὶ νὰ παραμείνῃ ὡς εἶχε. Τοὐλάχιστον εἰς τὰ ὡρισμένα αὐτὰ μέρη ὁ χαρακτὴρ καὶ ἡ ἀτμόσφαιρα τῶν ἀρχαίων μνημείων θὰ διετηρεῖτο.

Τὸ ἀποκαρδιωτικὸν εἶνε τὸ θέαμα τῆς Ἀκροπόλεως ἀπὸ τὰ μέρη αὐτὰ τώρα! Ἀκρόπολις, Ἄρειος Πάγος, Πνύξ. Καὶ ἡ αἰσθητικὴ τῶν ἐργολάβων ἀπὸ τὸ ἄλλο μέρος. Σπίτια ρενεσὰνς εἰς τὸ πρῶτον ἐπίπεδον. Μία ὀγκώδης ἐκκλησία εἰς τὸν ἐλαφρότατον λόφον τῶν Νυμφῶν καὶ τόσα ἄλλα.

Ἡ ρίζα τῆς καταστροφῆς εἶνε μία, ἡ ἄγνοια. Αἱ μορφαί της πολλῶν εἰδῶν. Μία εἶνε, ποὺ εἶχε πρόθεσιν καλήν, ἀξιοσημείωτος μὲ τὸ νὰ μᾶς διδάσκῃ πόσον καὶ ἡ καλὴ πρόθεσι δὲν φθάνει. Ἀπαιτεῖται πρὸ παντὸς Γνῶσις:

Εἶνε ἡ δενδροφύτευσις τῶν μερῶν αὐτῶν, ὁ καλλωπισμός των.

Ἡ πλέον ἁρμόζουσα στολὴ εἰς τὸ τοπεῖον αὐτὸ εἶνε ἡ αὐστηρὰ γύμνια του. Οἱ ἀδελφοί του, μερικὲς ἀγριεληές.

Τὰ ἀθάνατα ἀκόμα ἂν καὶ παρείσακτα, δὲν γνωρίζω πῶς, ἐναρμονίζονται ἴσως μ' αὐτό.

Τὸ ἠθέλησαν πλουσιώτερον. Ἐδενδροφύτευσαν παντοῦ, ἐπάνω εἰς τὸ ἀρχέγονον ἔδαφος, ἐπάνω εἰς τὰς ἐπιχωματώσεις τῶν ἀνασκαφῶν καὶ τοῦ χρόνου. Δάσος ἀπὸ πεῦκα γύρω εἰς τὴν Ἀκρόπολιν καὶ εἰς τὴν Πνύκα, κυπαρίσσια κάτω ἀπὸ τὸν Φιλόπαππον. Τὸ τοπεῖο ἔχασε τὸν αὐστηρὸν χαρακτῆρα του. Σὲ λίγο ἡ Ἀκρόπολις θὰ εἶνε ἀθέατη ἀπὸ τὸν περιφερειακὸν δρόμον. Καὶ ἡ θάλασσα ἀπὸ τὴν Πνύκα.

Γύρω ἀπὸ τὸ θέατρον τοῦ Διονύσου καὶ ἐπάνω ἀκόμη εἰς τοὺς βράχους τῆς Ἀκροπόλεως τί ἐκζητήσεις διακοσμητικαὶ ἀνάρμοστοι καὶ διὰ τὴν φύσιν καὶ διὰ τὰ ἐρείπια! Ἐμπρὸς ἀπὸ τὸν Παρθενῶνα ἀκόμα, ἄλλοτε, εἶχαν φυτεύσῃ καὶ μερικὰ φοινικοειδῆ!

Δὲν ἐστάθη δυστύχημα μεγαλείτερον διὰ τὰς Ἀθηναϊκὰς Ἀρχαιότητας ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ ἀρχικὸν σχέδιον τῶν Ἀθηνῶν τὸ ἐκπονηθὲν ὑπὸ τῶν Βαυαρῶν καὶ τοῦ ἰδικοῦ μας Κλεάνθους, δὲν ἐφηρμόσθη. Προέβλεπε τὴν διαφύλαξιν ὁλοκλήρου τοῦ ἀρχαίου ἄστεως, ἀπὸ τὰς οικοδομάς.

Δὲν ὁμιλῶ ἐδῶ διὰ τὰς ἄλλας συνεπείας τοῦ γεγονότος αὐτοῦ διὰ τὴν νέαν πόλιν.

Αἱ ἀνασκαφαὶ τῆς Ἀμερικανικῆς Σχολῆς, ἀκόμη καὶ ἐὰν δὲν ἀνευρεθοῦν σπουδαῖαι ἀρχαιότητες, θὰ συντελέσουν εἰς τοῦτο. Νὰ μᾶς ἀποκαλύψουν τὸ ἔδαφος τοῦ ἀρχαίου ἄστεως. Καὶ νὰ ἀποκαταστήσουν τὴν ἀτμοσφαῖραν τῶν ἐρειπίων.

Τὰ δύο ἱερὰ ποτάμια, ὁ Ἰλισσὸς καὶ ὁ Κηφισσός, ποιὸς θὰ προασπίσῃ τὴν κοίτην των ἀπὸ τὴν ἐξαφάνισιν! Ὁ Κολωνός! καὶ ἔπειτα τὰ περίχωρα, τὸ Δαφνί, ἡ Καισαριανὴ καὶ τόσα ἄλλα.

Τὸ Δαφνὶ ἀρχίζει νὰ χάνῃ τὸ ταπεινὸν καὶ ἥσυχον περιβάλλον του τὸ τόσον ἁρμόζον πρὸς τὸ Μεσαιωνικὸν αὐτοῦ μνημεῖον. Μπὰρ καὶ Ντάνσιγκ ἀνοίγουν τώρα ἐκεῖ ὅπου δὲν ἦσαν πρὶν παρὰ τὰ ταπεινὰ χάνια τοῦ λαοῦ ποὺ ὄχι μόνον δὲν ἔβλαπταν τὸ μέρος μὰ συνετέλουν νὰ τοῦ δώσουν καὶ κάποιαν κίνησιν τοπικῆς ζωῆς ποὺ δὲν ἐστερεῖτο χαρακτῆρος.

Καὶ ὅμως εἰς περιστάσεις ἀναλόγους πρὸς αὐτὴν ἐδῶ δὲν θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ ἐθεσπίζοντο μερικοὶ κανονισμοί; Νὰ ὡρίζετο λ.χ. μία ὡρισμένη ἀκτὶς γύρω ἀπὸ τὰ μνημεῖα, ἐντὸς τῆς ὁποίας ἡ ἀνέγερσις οἰκοδομῶν θὰ ἦτο ἀπηγορευμένη ἢ θὰ ὑπείγετο εἰς ὡρισμένας αἰσθητικὰς διατάξεις; Δὲν θὰ ἦτο δυνατὸν εἰς τὴν περίπτωσιν τοῦ Δαφνιοῦ νὰ ἐθεσπίζετο ὅτι αἱ ἐγκαταστάσεις νὰ εἶνε πρόχειροι, ξύλινοι λ.χ. εἰς ὡρισμένην ἀπόστασιν ἀπὸ τὸ μνημεῖον, ἀνάμεσα εἰς τὰ δένδρα τοῦ πευκῶνος;

Εἰς τὴν Ἐλευσῖνα, δὲν ἦτο χρέος μας νὰ διαφυλάξωμεν εἰς τὰς ἀρχαιότητας περιβάλλον ἁρμοδιώτερον πρὸς τὴν καλλιτεχνικὴν καὶ ἱστορικὴν σημασίαν των; Ἀλλ' ἡ Ἀρχαιολογικὴ ὑπηρεσία τοῦ τόπου μας κλίνει εἰς τὸ νὰ θεωρῇ τὰ μνημεῖα καθ' ἑαυτὰ καὶ προσπαθεῖ νὰ τὰ διαφυλάξῃ ἀδιαφοροῦσα διὰ τὸ τί γίνεται γύρω των. Καὶ τὰ διαφύλαξε ἄραγε πάντοτε; Πῶς κατεστράφησαν τὰ Κιμώνεια τείχη τοῦ Πειραιῶς; Τί ἐχέγγυα ἔχομεν δι' ὅ,τι ἀκόμη σώζεται σήμερον ἀπ' αὐτά; Διατί αὐτὴ ἄφησε νὰ ἐπιχωθῇ εἰς τὴν λεγομένην Λάκκαν τοῦ Βάβουλα εἰς τὸν Πειραιᾶ ὁλόκληρον μέρος τῆς ἀρχαίας πόλεως Πειραιῶς, ποὺ μαζὶ μὲ τὴν Πριήνην ἦσαν αἱ πρῶται πόλεις αἱ χαραγμέναι ἐπάνω εἰς ὡρισμένον σχέδιον, καὶ ἐξηφανίσθη ἔτσι ἕνα ἔδαφος γεμᾶτο κίνησιν καὶ μαζὶ ἓν ἀξιόλογον ἀρχιτεκτονικὸν μνημεῖον. Ἡ Πύλη τοῦ Ἑνετικοῦ κάστρου τῆς Χαλκίδος κατεστράφη κατὰ τὴν κατασκευὴν τῆς σιδηρᾶς γεφύρας τοῦ Εὐρίπου ἐνῷ ἦτο εὐκολώτατον νὰ κατεδαφισθῇ πέτρα πρὸς πέτρα καὶ ν' ἀνεγερθῇ ἐκ νέου εἰς ἄλλο μέρος τῆς πόλεως, ὥστε νὰ μὴ στερηθῇ ἡ πόλις χωρὶς λόγον ἑνὸς καλλιτεχνικοῦ στολίσματος μαζὶ καὶ μιᾶς σελίδος τῆς ἱστορίας της.

Ἂν ἐπίσης λυπούμεθα διὰ τὴν καταστροφὴν τῶν τειχῶν τῆς Χαλκίδος, τῆς Χίου καὶ τῆς Μυτιλήνης, δὲν εἶνε μόνον διὰ τὴν ἀπώλειαν πλαστικῶν μορφῶν ζωῆς τοῦ περασμένου τὰς ὁποίας γνωρίζομεν ὅτι ἡ καλαισθησία τοῦ παρόντος εἶνε ἀδύνατον ν' ἀντικαταστήσῃ μὲ νέας ἰδικάς της, ἀλλὰ διότι γνωρίζομεν ὅτι αὐτὴ ἡ ἀπώλεια δὲν ἐπεβάλλετο ἀναντιρρήτως ἀπὸ τὴν ἀνάγκην τοῦ παρόντος, ἀλλὰ προήρχετο τὰς περισσοτέρας φορὰς ἀπὸ διπλῆν ἄγνοιαν, ἀπὸ ἐσφαλμένας ἀντιλήψεις δηλ. τῆς ἀνάγκης αὐτῆς καὶ ἀπὸ ἀναισθησίαν πρὸς τὴν καλλιτεχνικὴν καὶ ἱστορικὴν σημασίαν των.

Μ' ἄλλους λόγους εἰς τὰς περιπτώσεις ποὺ ἀνεφέραμεν, ὁ Πειραιεῦς, ἡ Χαλκίς, ἡ Χῖος καὶ ἡ Μυτιλήνη δὲν ἔχασαν μόνον ἕνα κομμάτι ἀπὸ τὴν ἱστορίαν των καὶ ἕνα καλλιτεχνικὸν μνημεῖον ποὺ τὸ παρελθὸν τοὺς εἶχε κληροδοτήσῃ, ἀλλὰ καὶ κάτι χρήσιμον καὶ ἐξυπηρετικὸν τῆς παρούσης των εὐζωίας.

Ἕνας ἀληθινὸς Ἀρχιτέκτων εἰς τί θαυμασίους περιπάτους θὰ ἠδύνατο νὰ μεταβάλῃ τὰ τείχη αὐτά!

Μένει ἀκόμα κάτι ἄλλο νὰ προασπίσωμεν. Ἡ Λαϊκή μας Ἀρχιτεκτονική.

Εἶνε παρήγορον σημεῖον, μέσα εἰς μίαν κατάστασιν ὅπου ὁ πραγματικὸς πόθος τέχνης ἔχει καταπνιγεῖ μέσα εἰς τὸ ἐπαγγελματικὸν συμφέρον, πόσον τὸ γεγονὸς ὅτι τώρα τελευταῖα εἰς τὸν τόπον μας ἤρχισε νὰ γεννᾶται ἕνα θερμὸν ἐνδιαφέρον διὰ τὴν μελέτην τῆς λαϊκῆς μας τέχνης. Μία προσπάθεια καταβάλλεται νὰ γνωρίσωμεν μὲ ἐκθέσεις, μὲ μελέτας τὸ ἄμεσον παρελθόν μας. Δὲν ἐξετάζω τὸ βάθος τῆς προσπαθείας αὐτῆς. Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι ἡ καταβαλλομένη ἐργασία ἀποτελεῖ τὸν δρόμον ποὺ ἀργὰ ἢ γρήγορα θὰ μᾶς φέρῃ εἰς τὸ βάθος αὐτό. Μὲ τὴν ἐλπίδα αὐτὴν χαιρετίζομεν ἐδῶ τὴν ἀπαρχὴν μιᾶς ὡραίας προσπαθείας εἰς τὴν ὁποίαν βλέπομεν μὲ συγκίνησιν νὰ λαμβάνουν μέρος –ὄχι δευτερεῦον– καὶ αἱ Ἑλληνίδες.

Ἡ Πολιτεία ὀφείλει νὰ ἐνισχύσῃ τὴν προσπάθειαν αὐτήν. Εἶνε καιρὸς νὰ πράξῃ διὰ τὴν Λαϊκὴν τέχνην τοὐλάχιστον ὅ,τι πράττει ἤδη ὑπὸ τὰς ἐμπνεύσεις τοῦ μεγάλου Ν. Πολίτη διὰ τὴν μελέτην τῶν ἄλλων καλλιτεχνικῶν ἐκδηλώσεων τοῦ Ἑλλ. Λαοῦ, τῆς ποιήσεως, τῶν παραδόσεων καὶ τῶν ἐθίμων.

Τὸ ὑλικὸν εἶνε ἀπέραντον. Αἱ προσπάθειαι τῶν ἀτόμων δὲν ἐπαρκοῦν. Τὰ μνημεῖα ἀφ' ἑτέρου τῆς Λαϊκῆς τέχνης ὥρα μὲ τὴν ὥρα ἐκλείπουν. Οἱ καιροὶ οὐ μενετοί.

Ποία εἶνε ἡ σημασία τῆς περισυλλογῆς καὶ ἐκδόσεως τοῦ ὑλικοῦ τούτου ἀπὸ πάσης ἀπόψεως, εἶνε νομίζω περιττὸν νὰ εἴπωμεν.

Εἰς τὰς μορφὰς τῆς Λαϊκῆς τέχνης θὰ ἴδωμεν τὴν ἀπόλυτον ἀλήθειαν· τὴν ἀλήθειαν ποὺ κρύβεται κάτω ἀπὸ κάθε ἀληθινὴν τέχνην. Θὰ γνωρίσωμεν καλλίτερα τὸν ἰδικόν μας ἐσωτερικὸν κόσμον. Θὰ μᾶς ἀποκαλυφθῇ ἡ ἑνότης τοῦ Ἑλληνικοῦ πνεύματος ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ἕως σήμερον.

Ὅταν θὰ γνωρίσωμεν πραγματικὰ τὴν λαϊκήν μας τέχνην καὶ τὴν ἀγαπήσωμεν θὰ εὕρωμεν μέσα μας τὴν θέλησιν νὰ τὴν ὑπερασπίσωμεν ἀπὸ τὰς προσβολὰς τοῦ ψεύδους. Ἡ θέλησις αὐτὴ θ' ἀνεύρῃ τοὺς τρόπους μὲ τοὺς ὁποίους θὰ τὸ κάμωμεν.

Εἶνε ἀπαραίτητον, εἶνε ἐπεῖγον διὰ τὰ μέρη ὅπου ἡ Ἀρχιτεκτονικὴ αὐτὴ διατηρεῖται ἀκόμη, εἰς τὸ Πήλιον καὶ τὴν Ἄρταν, εἰς τὰ Νησιά, εἰς ὅλην τὴν Ἑλλάδα νὰ θεσπίσωμεν τοὺς περιορισμοὺς ἐκείνους ποὺ θὰ θεωρήσωμεν ἀναγκαίους διὰ τὴν ὑπεράσπισιν τοῦ αὐτόχθονος χαρακτῆρος.

Τὸ σχέδιον ἑνὸς Ξενοδοχείου λ.χ. ἐπάνω εἰς τὸ Πήλιον, ἢ εἰς ἕνα Νησί, τοῦ Δημαρχείου ἢ τοῦ Σχολείου ἢ τοῦ Ὑποκαταστήματος μιᾶς Τραπέζης, ὀφείλει νὰ συνταχθῇ εἰς τὸν ρυθμὸν τοῦ τόπου διὰ τὸν ὁποῖον προορίζεται.

Νόμοι ποὺ θὰ καθώριζον ὅτι εἰς ὅλην τὴν Ἑλλάδα, ἡ μίμησις λ.χ. τῶν ξενικῶν ρυθμῶν ἀπαγορεύεται, ὅτι αἱ ἐπικλινεῖς στέγαι χαρακτηριστικαὶ ἄλλων κλιμάτων ἀποκλείονται κ.τ.λ., εἶνε νομίζω ἀναγκαῖοι καὶ δυνατοί.

Γνωρίζω ὅτι οἱ περιορισμοί, τὰ ἀρνητικὰ μέτρα δὲν γεννοῦν ποτὲ τὴν πραγματικὴν ἀρετὴν καὶ τὴν δημιουργικότητα.

Γνωρίζω ἐπίσης ὅτι ἡ μίμησις τῆς Λαϊκῆς τέχνης δὲν ἀρκεῖ διὰ νὰ γεννήσῃ τὴν ἀλήθειαν.

Εἶνε ἐπίσης ἀναντίρρητον ὅτι ἓν ἔργον νοημένον σύμφωνα μὲ τοὺς ἰδίως πλαστικοὺς νόμους τῶν σχημάτων καὶ τοῦ φωτός, λογικὸν ὡς πρὸς τὰς ἀνάγκας καὶ τὸ ὑλικὸν «τοποθετημένον» ὄχι μόνον εἰς τὴν «φυσικὴν» ἀλλὰ καὶ εἰς τὴν ψυχικὴν ἀτμοσφαῖραν μας, εἶνε Ἑλληνικόν.

Εἶνε μία νέα μορφὴ Ἑλληνικὴ ἡ σωστὴ συνέχεια τῆς παραδόσεως καὶ ὄχι μίμησις παρωχημένων μορφῶν.

Ἀλλ' ἕως ὅτου γίνωμεν ἱκανοὶ διὰ τοιαῦτα ἔργα ἂς δεχθῶμεν τοὺς περιορισμοὺς ποὺ θὰ περιορίσουν τὰς ὑπερβασίας τῆς ἀμαθείας καὶ ἰδίως εἰς τὰ μέρη ἐκεῖνα ὅπου ἡ λαϊκὴ παράδοσις ὑφισταμένη καθιστᾶ τὴν ἀνάγκην τῶν περιορισμῶν αὐτῶν ἐπιτακτικωτέραν.

Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς τῆς ἀπελευθερώσεώς μας ποία εἶνε ἡ ἐξέλιξις τῆς Ἀρχιτεκτονικῆς μας; Ποῖαι αἱ πρόοδοί μας;

Μία γενεὰ ἠκολούθησε, κατ' ἐπίδρασιν τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἀρχιτεκτονικῆς τῆς ἐποχῆς της, τὸν ψευδοκλασσικὸν δρόμον. Γνωρίζομεν ποῦ ἠδύνατο νὰ μᾶς ὁδήγησῃ ὁ δρόμος αὐτός. Τί ἠδύνατο νὰ μᾶς δώσῃ.

Μᾶς ἄφησε μολαταῦτα ἔργα σεμνά. Μελετημένα εἰς τὴν μορφήν (Πολυτεχνεῖον Καυταντζόγλου, Μέγαρον Ἀγγλ. Πρεσβείας Κλεάνθη κ.ἄ. διὰ νὰ μιλήσω μόνον διὰ τοὺς ἰδικούς μας). Ἕνας Ἀττικισμὸς ὅπως εἰς τὴν γλῶσσαν. Τάσις ψευδὴς κατὰ τὴν βάσιν. Σεβαστὴ ὅμως διὰ τὴν ἁγνότητα τῶν προθέσεων καὶ διὰ τὴν καλλιτεχνικὴν εὐσυνειδησίαν καὶ τιμιότητα.

Ἔκτοτε τὸ κλασσικὸν διεδέχθη τὸ μεσαιωνικόν. Τὸ ἀποτέλεσμα τὸ ἴδιον. Ἡ βάσις εἶνε ἐσφαλμένη. Ἀπείρως μάλιστα κατώτερον. Ἦτο φυσικόν. Ὁ ἀρχόμενος Βιομηχανισμός, ὁ αὔξων ἐπαγγελματικὸς ἀνταγωνισμὸς καὶ ἐπιστήμη καὶ τέχνη εἶνε πράγματα ἀσυνδιάλλακτα.

Ὁ συγχρονισμός; Εἰσαγωγὴ ξενικῶν μορφῶν. Παρακολούθησις τῆς μόδας! Louis XV καὶ Louis XVI μέσα εἰς τὴν Πλάκαν! Γερμανισμὸς εἰς ὅλους μας τοὺς δρόμους.

Ἡ τελευταία λέξις. Αἱ τάσεις τῆς ἐκθέσεως τῶν διακοσμητικῶν τεχνῶν τῶν Παρισίων εἰς τὰς Ἀθήνας καὶ εἰς τὰς ἐξοχάς μας!

Μέσα εἰς τὴν πόλιν ἡ σύγκρισις γίνεται μεταξὺ τῶν ἰδίων μας ἔργων. Εἰς τὴν φύσιν τὸ κριτήριον γίνεται αὐτὴ ἡ ἰδία μὲ τὴν γραμμήν της, μὲ τὸν οὐρανόν της. Ἐδῶ ἡ σύγκρισις εἶνε ἀλάνθαστος. Ὁ δικαστὴς ἀδέκαστος. Ἡ ποινὴ εἶνε ἡ καταδίκη. Τὸ ἑλληνικὸν τοπεῖον ἀγνοούμενον ἀπὸ τοὺς Ἕλληνας. Καὶ ὅμως ὁ τελευταῖος τῶν ξένων –Ἀρχιτέκτων ἢ Ζωγράφος ἢ συγγραφεύς– ἔχει τοῦ Ἑλληνικοῦ τοπείου μίαν ἔννοιαν ὁπωσδήποτε. Τὴν εἶχεν ὁ Klenze καὶ οἱ ρωμαντικοὶ ζωγράφοι τῆς ἐποχῆς του. Καὶ οἱ Γάλλοι Ἀρχιτέκτονες δείχνουν ὅταν κάμνουν τὰς ἀναπαραστάσεις τῶν ἀρχαίων μνημείων πὼς ἡ συγκίνησι αὐτὴ δὲν τοὺς λείπει. Κύτταξε: Nicod (Ἀναπαράστασις τῆς Ἀκροπόλεως), Hulot (Συρακοῦσαι), Bonnet (Πριήνη) καὶ ἄλλους· ἀδιάφορον ἂν αὐτὸ τὸ αἴσθημα ποὺ ὁδήγησε τοὺς καλλιτέχνας αὐτοὺς ἔχει ἐδῶ καὶ ἐκεῖ ἕνα ὕφος ρωμαντικόν. Πάλιν ὁ ρωμαντισμὸς αὐτὸς ἀξίζει περισσότερον ἀπὸ τὴν ἰδικήν μας παντελῆ ἔλλειψιν αἰσθήματος. Φάληρα, Γλυφάδα, Ψυχικό, Καστρί, Ἐκάλη, στὰ βουνὰ καὶ σ' ὅλα μας τὰ ἀκρογιάλια, δὲν θὰ βρῇς μιὰ κἂν γραμμὴν ποὺ νὰ ὁλοκληρώσῃ τὸ τοπεῖον. Ἡ προσπάθεια αὐτὴ εἶνε πρᾶγμα ἄγνωστον. Ἡ «τελευταία ἀνάλυση τοῦ ἔργου» ποὺ τὴν ἐπεχείρησεν ὁ μεγάλος Rodin ἐπάνω εἰς τὸ ἄγαλμα (Μπαλζάκ) διὰ νὰ τὸ ἑνώσῃ μὲ τὴν ἀτμοσφαῖραν του γύρω, μὲ τὸ φόντο του! Οὔτε αὐτὴ ἡ προσπάθεια νὰ τοποθετηθῇ τὸ ἔργον μέσα εἰς τὸν φυσικόν του κόσμον. Οὔτε ἡ ἄλλη προσπάθεια νὰ τοποθετηθῇ εἰς τὸν «ἐξωτερικὸν» κόσμον τοῦ Ἕλληνος, ἴσως διότι αὐτὸς δὲν ὑπάρχει πλέον! Μορφαὶ ἀτομικαί, ἀνταποκρινόμεναι εἰς τὰ αὐθαίρετα γοῦστα τῶν ἀτόμων. Πουθενὰ ἡ γενικὴ μορφὴ ποὺ κλείνει μέσα της ὅλους τοὺς ἄλλους. Ἡ ψυχή, «ψυχὲς» ὅλη-ὅλη γεμάτη! τοῦ Σολωμοῦ! Ὀλίγον ἀκόμα καὶ ὅπως ἐκεῖνος ἔκλαιε ὅτι δὲν ἐσώζετο «φωνὴ ἀνθρώπου νὰ ξανακάνῃ στὴ γλῶσσά μας ὅρκο» ἔτσι κι ἐμεῖς θὰ κλαῖμε ὅτι δὲν εὑρίσκεται «γραμμὴ» καμμιὰ διὰ νὰ ἰδοῦμε μέσα της τὸν ἑαυτόν μας!

Ἂν ἡ κάτοψις εἶνε ἡ γενικωτέρα [ἔκφανσις], νὰ ποῦμε, τοῦ κτιρίου, ἄλλο τόσον τὸ ρυμοτομικὸν σχέδιον μιᾶς πόλεως, ἑνὸς χωρίου, ἑνὸς συνοικισμοῦ κυριαρχεῖ ἀπόλυτα τὴν ἀρχιτεκτονικὴν ποὺ μέλλει νὰ ἱδρυθῇ ἐπ' αὐτοῦ. Αἱ γραμμαὶ τοῦ ρυμοτομικοῦ σχεδίου εἶνε αἱ γενικώτεραι συνθετικαὶ γραμμαὶ τῆς ἀρχιτεκτονικῆς αὐτῆς.

Ἡ σύνθεσις τοῦ βασικοῦ τούτου σχεδίου εἶνε ἀντικείμενον τῆς πλέον εὐσυνειδήτου ἐπιστημονικῆς ἀναλύσεως τῶν δεδομένων τοῦ προβλήματος, μαζὺ καὶ τῆς βαθυτέρας πλαστικῆς αἰσθήσεως, καὶ γνώσεως (ἔδαφος, πρακτικὴ κ.λπ.).

Καὶ ἡ ὑψηλὴ αὐτὴ ἐργασία θεωρεῖται εἰς τὸν τόπον μας ὄχι μόνον χωρὶς κανεὶς ἀπὸ ἡμᾶς νὰ διαμαρτύρεται, ὄχι μόνον χωρὶς κανεὶς νόμος νὰ γίνεται ἐμπόδιον πρὸς τοῦτο ἀλλὰ τοὐναντίον ὑπὸ τὴν τυπικὴν ἔγκρισιν τῆς ἐπισήμου ὑπηρεσίας, ἡ ἐργασία αὐτὴ θεωρεῖται νομίμως καὶ δικαιωματικῶς δυναμένη νὰ ἐμπιστευθῇ εἰς τὰ χέρια τῶν ἀπὸ τῆς ἀπόψεως αὐτῆς ἀμαθῶν τοπογράφων μηχανικῶν καὶ ἀξιωματικῶν. Δὲν εἶνε δὲ ἀσύνηθες εἰς τὸν τόπον μας ἡ τοπογράφησις μιᾶς πόλεως ἀλλὰ καὶ ἡ σύνταξις τοῦ σχεδίου τῆς ρυμοτομήσεώς της ν' ἀνατίθεται ὁμοῦ κατόπιν μειοδοτικοῦ συναγωνισμοῦ (!) εἰς ἀνιδέους τοπογράφους. Αἱ ἀγγελίαι αἱ δημοσιευόμεναι εἰς τὰς ἐφημερίδας ὑπὸ τῶν δήμων καὶ κοινοτήτων ἀποδεικνύουν καθημερινῶς τὴν ἐπίσημον αὐτὴν σύγχυσιν δύο ἐργασιῶν ἄκρως διαφόρων.

Τὸ παρελθόν, τὸ παρὸν καὶ τὸ μέλλον τῶν χωρίων καὶ τῶν πόλεων εὑρίσκονται οὕτω ἕρμαιον εἰς τὰς χεῖρας τῆς ἀμαθείας.

Τὸ παρελθόν, αἱ γραφικότητές του, τὰ χαρακτηριστικά του σημεῖα, ἱστορικῶς, καλλιτεχνικῶς, δὲν εὑρίσκουν βεβαίως εἰς τὰ μάτια τῶν ἐπιστημόνων αὐτῶν κανένα σεβασμόν. Θὰ ἦτο πολύ.

Τὸ παρὸν καὶ τὸ μέλλον καταδικάζεται εἰς τὴν ὁμοιομορφίαν ἑνὸς ἠλιθίου πληκτικοῦ τετραγωνισμοῦ τῶν πάντων, παρὰ πάντα νόμον ζωῆς, ἐπιστήμης, τέχνης. Καὶ καταδικάζονται διὰ πολλὰς γενεάς, ἐσαεί.

Ἡ Αἴγινα, ἡ Σαλαμίς, τὰ χωρία τῆς Ἀττικῆς, γιὰ νὰ μιλήσω μόνον γιὰ ὅ,τι ξεύρω, ἀπειλοῦνται ἄμεσα ἀπὸ τὴν καταστροφήν.

Εἶνε ἀλήθεια ὅτι πολλοὶ συνοικισμοὶ ἐχαράχθησαν ἀπὸ ἀρχιτέκτονας ἢ ἀπὸ τὰς ὑπηρεσίας οἰκοδομικῶν ἑταιριῶν. Ἀλλὰ μήπως καὶ ἐδῶ διαβλέπεις ἀρχὰς ἐπιστημονικὰς ἢ ἀρχὰς πλαστικάς; Ἢ μόνον μίμησιν καὶ ἀστόχαστον δεξιοτεχνίαν;

Οὔτε μιᾶς ρυμοτομίας, οὔτε μιᾶς πλατείας ἢ ἑνὸς πάρκου ἢ κήπου ἔχομεν σχηματίσει μίαν ἔννοιαν Ἑλληνικήν. Χωρὶς καμμίαν ἐσωτερικὴν ἀντίστασιν δεχόμεθα μέσα μας εἰκόνας ἑτοίμους, ποὺ ὁ Ἀγγλικὸς καὶ ὁ Γαλλικὸς πολιτισμὸς ἐμόρφωσαν. Ἀκατανόητοι καὶ μυστηριώδεις ἀντιλήψεις ἐπικρατοῦν ὡς πρὸς τὰ δένδρα τῶν πάρκων μας. Σύμφωνα μ' αὐτὲς ἡ Ἰαπωνικὴ πιπεριά, τὸ Γερμανικὸ πεῦκο, ἡ Μεξικανικὴ Ἀγαύη, ὁ Αἰγυπτιακὸς Φοῖνιξ, ὁ εὐκάλυπτος εἶνε τὰ δένδρα ποὺ ἀπεδείχθησαν τὰ καταλληλότερα διὰ τὴν Ἑλληνικὴν γῆν!!!

Μάταια θὰ ζητήσῃς καὶ ἐδῶ τὸν ἑαυτόν μας (Καστρί, Ἐκάλη, Ψυχικό, Βούλα, Βουλιαγμένη κ.ἄ.). Τὸ τελευταῖον τοπεῖον ἀπὸ τὰ χαρακτηριστικώτερα τί καταστροφὴ τὸ περιμένει!

Ἐὰν ἄφισα εἰς τὸ τέλος τὴν καταστροφὴν αὐτὴν ποὺ γίνεται εἰς τὴν Ἀρχιτεκτονικήν μας ἀπὸ τὴν ἀνεπιστημονικότητα ἢ τὴν ἔλλειψιν καλλιτεχνικῶν ἀρχῶν εἰς τὴν χάραξιν ρυμοτομικῶν σχεδίων, τοῦτο τὸ ἔκαμα διότι θεωρῶ τὴν καταστροφὴν αὐτὴν τὴν βασικωτέραν ἢ πλέον θεμελιακήν. Εἶνε ἐπίσης ἡ χρονικῶς ἔχουσα τὴν μεγαλειτέραν βαρύτητα. Ἡ ζωὴ ἑνὸς ρυμοτομικοῦ σχεδίου εἶνε ἀπείρως μακροτέρα τῆς ζωῆς ἑνὸς ἀρχιτεκτονικοῦ ἔργου. Αἱ συνέπειαί των βαρύνουσιν ἐπὶ αἰῶνας. Περιττὸν νὰ ὁμιλήσω ἐπὶ τῶν συνεπειῶν τῆς μὴ ἐφαρμογῆς τοῦ ἀρχικοῦ σχεδίου τῶν Ἀθηνῶν τοῦ ἐκπονηθέντος ὑπὸ τῶν Βαυαρῶν καὶ τοῦ ἰδικοῦ μας Κλεάνθους. Ὁ καθεὶς εἶνε εἰς θέσιν νὰ τὰς κρίνῃ. Τὸ λυπηρὸν εἶνε ὅτι ἔκτοτε ἡ αἴσθησίς μας εἰς τὰ ζητήματα αὐτὰ δὲν ἀνῆλθεν οὔτε μίαν βαθμίδα. Ἀλλ' ἐπίσης καὶ δι' ἕνα ἄλλον λόγον.

Ἡ ἔκτασις νὰ ποῦμε τῆς ἐπιστημονικῆς ἀναλύσεως τῶν δεδομένων ἑνὸς ρυμοτομικοῦ προβλήματος εἶνε μεγίστη. Δὲν ὁμιλῶ διὰ «πλαστικὰς» ἀρχὰς καὶ δι' αὐτὸ νομίζω ὅτι ἡ δυνατότης ἐφαρμογῆς κανονισμῶν διεπόντων τὴν ρυμοτόμησιν τῶν πόλεών μας ἀπὸ ἐπιστημονικῆς ἀπόψεως εἶνε μεγαλυτέρα ἢ δι' ἄλλα ζητήματα καθαρᾶς νὰ ποῦμε πλαστικῆς αἰσθήσεως (ὅπως εἶνε ὁ ρυθμὸς τῆς ἀρχιτεκτονικῆς).

Ἡ μελέτη αὐτὴ δὲν ἐπάσχισε νὰ συστηματοποιήσῃ τὰ προβλήματα τὰ ὁποῖα θίγει. Δὲν ἐπέμεινεν ἀκόμη εἰς τὸ νὰ προτείνῃ συγκεκριμένα μέτρα, ποὺ νὰ περιορίζουν ἢ θεραπεύουν τὸ κακόν. Ὑπέδειξε μόνον τὴν ἀνάγκην των, τὴν δυνατότητά των ἐδῶ καὶ ἐκεῖ καὶ πρὸ παντὸς τὴν ἀνάγκην τῆς δικαιωματικῆς διαχειρίσεως τοιούτων ζητημάτων μόνον ἀπὸ τοὺς κεκτημένους πραγματικὰ δικαιώματα πρὸς τοῦτο.

Θεωρῶ ἀναγκαῖον ὅπως μία συστηματικωτέρα ἐργασία ἐπὶ τῶν ζητημάτων αὐτῶν στηριχθῇ ἐπὶ τῆς συνεργασίας πολλῶν. Ὁ σκοπὸς ἐδῶ ἦτο μᾶλλον νὰ ζωγραφισθῇ καὶ νὰ συγκεφαλαιωθῇ μία κατάστασις. Ὅπως εἰς τὴν ζωήν μας ἔτσι καὶ ἐδῶ, ἡ συγκεφαλαίωσις αὐτὴ δυνατὸν νὰ μᾶς ὁδηγήσῃ εἰς ἕνα βαθύτερον «γνῶθι σ' αὐτόν».

Εἶνε αὐτὸ προϋπόθεσις ἀναγκαία διὰ τὴν ἐπιδίωξιν τῆς θεραπείας τῶν κακῶς κειμένων.

 

ἈΠΟ ΤΗΝ ΖΩΗΝ ΚΑΙ ἈΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗΝ ἘΞΟΥΣΙΑ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΑΛΑΙΣΘΗΣΙΑΣ

 Ζαχαρίας Παπαντωνίου

Παράρτημα

Οἱ ανθρώπινες βαρβαρότητες ἐναντίον τῆς μορφῆς τῶν Ἀθηνῶν, βαρβαρότητες απὸ τὸ κράτος, απὸ ἰδιῶτες, απὸ ἑταιρεῖες, απὸ τὸν καθένα ποὺ διαθέτει λίγη πέτρα, εἶνε καιρὸς νὰ ξυπνήσουν στοὺς λίγους Ἀθηναίους (ὁ Μωρεὰς θεωροῦσεν ‘Ἀθηναίους’ μιὰ κατηγορία λεπταισθήτων ανθρώπων ἔστω κι' ἂν ἦσαν απὸ τὴν Κίνα) τὸ πνεῦμα τῆς πόλεως ἢ καλλίτερα τὸ πάθος τῆς πόλεως. Ἂς σώσωμε τὴν πρωτεύουσα. Ἐξ αἰτίας τῆς αναισχυντίας στὴν ὁποίαν ὡδήγησε ἡ ανάγκη νὰ κατέχωμε οἰκόπεδα σ' αὐτὸ τὸν ἱερὸ καὶ δυστυχισμένο χῶρο, ἐπρότεινα ἐδῶ καὶ λίγον καιρὸ στὴν ἐφημερίδα ‘Ἐλεύθερο Βῆμα’ νὰ νομοθετηθῇ μιὰ Ἐξουσία Δημοσίας Καλαισθησίας, ανώτατο συμβούλιο απὸ αρχαιολόγους, καλλιτέχνες, ἱστορικοὺς καὶ αρχιτέκτονες, ἐξουσιοδοτημένο νὰ ἐπιτρέπει ἢ νὰ απαγορεύει κάθε τι ποὺ ἐπηρεάζει τὴ μορφὴ τῆς πόλεως. Οἰκοδομαὶ καὶ μνημεῖα, διαρρυθμίσεις δρόμων, κήπων, βράχων, τὸ σημαντικὸ ἢ τὸ ἐλάχιστο, αρκεῖ νὰ σχετίζεται μὲ τὴν ὄψη τῶν Ἀθηνῶν –καὶ τί εἶν' ἐκεῖνο ποὺ δὲν ἐπηρεάζει τὴ μορφὴ τῆς πόλεως– θὰ κρίνωνται απὸ ἕνα ἁρμόδιο σῶμα καὶ ἁπλούστατα δὲ θὰ γίνωνται, ἂν δὲν πρέπει νὰ γίνουν. Τὴ μορφὴ τῆς πόλεως θὰ τὴν ἐξουσιάζει τότε ἕνα Συμβούλιο. Τώρα τὸ δημόσιο καὶ αἰώνιο αὐτὸ πρᾶγμα, αὐτὴ τὴν ἰδέα, τὴν ἐξουσιάζει κάθε ἄνθρωπος – καὶ τὴν ἐξευτελίζει μόλις τοῦ ἔρθει στὸ μυαλὸ νὰ ὑψώσῃ τὸ ντεπόζιτό του, τὸν κουμπέ του ἢ τὸ φοῦρνο του – αναισχυντίες γιὰ τὶς ὁποῖες τὸ ἑλληνικὸ κράτος ἔδωσεν απόλυτη ἐλευθερία. Ἐφτάσαμεν ἔτσι στὴ σημερινὴ ἐποχὴ ὅπου ἡ ανάγκη κατοικιῶν, ἡ μανία τῆς κίνητης ἰδιοκτησίας, ἡ εὐκολία τοῦ τσιμέντου κι' ἡ χονδροκοπιὰ ἡ τόσο κυρίαρχη σήμερα, γέμισαν τὴν πρωτεύουσα πὸ στούμπους καὶ παλούκια καὶ δημιούργησαν γιὰ τοὺς καλαίσθητους ανθρώπους πανικό.

Εἶνε χαρακτηριστικὸ πὼς μέσα στὸ ἐπιτελεῖο κι' αὐτοῦ ακόμη τοῦ Τρικούπη δὲ βρέθηκαν ἄνθρωποι μὲ καλαισθητικὲς ἰδέες ὥστε νὰ τοῦ ὑποβάλουν μέτρα γιὰ νὰ σώσουν τὴ μορφὴ τῆς πόλεως. Εἶνε τουλάχιστον γεγονὸς πὼς στὴν πρωθυπουργία τοῦ δυνατότερου τότε πολιτικοῦ φαγώθηκαν απὸ τὰ φουρνέλα λόφοι ἱστορικῆς καὶ αἰσθητικῆς αξίας. Μόλις ὅταν ἔδυσε ὁ Τρικούπης (1896), ἕνας απὸ τοὺς σκεπτόμενους νθρώπους ποὺ τὸν τριγύριζαν, ὁ μόνος ἴσως τοῦ ἐπιτελείου του, ἐμίλησε γιὰ τέτοιες πολυτέλειες – ὁ μακαρίτης αξιωματικὸς τοῦ μηχανικοῦ Πέτρος Λυκούδης. Σὲ μιὰ διαμαρτυρία του στὸ ‘Ἄστυ’, γιὰ τὴν ταραξία τοῦ κράτους στὸ ζήτημα τῆς καταστροφῆς τῶν λόφων, ὁ Λυκούδης ὑπενθύμισε πόσο πρόσεχαν τὰ λεπτὰ αὐτὰ ζητήματα οἱ αρχαῖοι, οἱ ὁποῖοι δὲν ἐπέτρεψαν λατομεῖα κοντὰ στὶς πόλεις, κι' ὅταν χρειάστηκαν γιὰ τὸν Παρθενώνα καὶ ἄλλα κτίρια Πειραϊκὸ λίθο, ἔσκαψαν γιὰ νὰ τὸν λατομήσουν τάφρο μακρυὰ καὶ στενὴ πρὸς τὴν διεύθυνση τῆς κορυφογραμμῆς τῆς Πειραϊκῆς Χερσονήσου, γιὰ νὰ μὴ φαίνωνται οἱ πληγὲς τῆς γῆς παὸ τὴν πόλη καὶ τὸ λιμένα. Ἀποτέλεσμα τῆς κραυγῆς αὐτῆς ἦταν νὰ ψηφισθῇ ἕνας νόμος τοῦ 1896 ποὺ απαγόρευε τὴ λατομία στὴν περιοχὴ τῶν Ἀθηνῶν καὶ τοῦ Πειραιῶς χωρὶς νὰ γνωμοδοτήσει ἕνα συμβούλιο τριῶν αρχαιολόγων καὶ νὰ δώσει τὴν ἄδεια ὁ ὑπουργὸς τῶν Ἐσωτερικῶν. Ἀλλὰ αρκετοὶ λόφοι ὣς τότε εἶχαν καταστραφεῖ. Οἱ ὑπόλοιποι χάθηκαν μετὰ τὴν ψήφιση τοῦ νόμου. Τὸ βορεινὸ στήριγμα τοῦ Λυκαβηττοῦ – ὁλόκληρος τεράστιος βράχος – φανίστηκε πολὺ κατόπιν. Ὁ Σβορῶνος ἐφώναζεν ὣς τὰ τελευταῖα χρόνια γιὰ τὴν καταστροφὴ ἱστορικῶν λόφων. Τόσο συγκίνητο εἶνε τὸ κράτος γιὰ ὅ,τι δὲν ἐνδιαφέρει τὴν ασφάλεια καὶ τὴν παραγωγή. Στὸ μικρὸ ἐκεῖνο νόμο τοῦ 1896 βρίσκομε ὁπωσδήποτε τὴν πρώτη ἱστορικὴ συγκίνησι τῆς ἑλληνικῆς πολιτείας γιὰ τὸ αστάθμητο καὶ τὸ αόριστο ποὺ λέγεται καλαισθησία τῶν Ἀθηνῶν. Ἂν τὸ μέτρο ἦταν γενικότερο κι' ἔβαζε μερικοὺς οἰκοδομικοὺς περιορισμοὺς τουλάχιστον σὲ καίρια μέρη τῆς πόλεως, ἂν προστάτευε τὰ ἱστορικὰ κτίρια τοῦ ανθρώπου ἢ τὰ κτίρια τῆς φύσεως, ἂν ἐμπόδιζε τὴ μανία τοῦ ὕψους, ἂν απαγόρευε πύργους απέναντι στὸ Πανεπιστήμιο καὶ φούρνους δίπλα στὴν Ἀκαδημία, ἂν ἔσωζε τὴν κορυφὴ τοῦ Λυκαβηττοῦ απὸ τὴν ασχημία τῶν καμπαναρειῶν καὶ τῶν φρουρίων, θὰ ἔβαζε ασφαλῶς μερικὰ ὅρια στὴν ἑλληνικὴ βαρβαρότητα καὶ θὰ εἶχεν απὸ τότε ἐπιβάλει τὴν ἰδέα πὼς ἡ μορφὴ τῆς πόλεως εἶνε ανώτερη απὸ μᾶς καὶ διαρκέστερη απὸ τὴν ατομική μας μορφή. Ἀλλὰ αἰσθάνονταν ντροπή, καθὼς φαίνεται, μιὰ κυβέρνηση ν' απασχολήσῃ τὴ Βουλὴ μὲ τέτοιες ψιλοδουλειές. Σήμερα στὰ 1927 μιλοῦμε ακόμα γιὰ τὴν ανάγκη νὰ γίνῃ ἐξουσία Δημοσίας Καλαισθησίας, ἡ ὁποία δυστυχῶς λίγα πράγματα θὰ ἔχει πλέον νὰ σώσῃ, ἐπειδὴ οἱ μεγάλες καταστροφές, ὅπως αὐτὴ τοῦ Λυκαβηττοῦ, ἔγειναν πλέον ἢ ἔχουν αποφασιστεῖ, ἡ Ἀκαδημία καὶ τὸ Πανεπιστήμιον ἔχουν μασκαρευτῆ απὸ τὰ γειτονικὰ βαναυσουργήματα, καὶ μέρη τῆς πόλεως χώριστα απὸ τὴν νεοελληνικὴ ζωὴ καὶ τὴν ἱστορία, ὅπως ἡ πλατεῖα Συντάγματος, ἔγειναν αγνώριστα.

Σὲ ὅλο τὸν κόσμο ἡ πλέον περίφρακτη πόλις σήμερα εἶνε ἡ πρωτεύουσα τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Τὰ χειρότερα πράγματα ποὺ εἶπε ἡ πέτρα, τὰ εἶπε στὰς Ἀθήνας καὶ τώρα τὰ φοβερώτερα ποὺ ἔχει νὰ πεῖ τὸ τσιμέντο θὰ τὰ πεῖ στὰς Ἀθήνας. Στὴν πόλη ποὺ ἐνδιαφέρει ὅλον τὸν κόσμο χτίζει ὁ καθένας ὅπου θέλει καὶ ὅπως θέλει ἤ, ἂν ἔχει κανένας λίγη ἐξουσία, καταφέρνει ὅ,τι θέλει. Γλυπτικὰ ἔργα πέφτουν στὴν πλατεία καὶ στοὺς Δημοσίους κήπους σὰν αερόλιθοι, χωρὶς νὰ ξέρωμε απὸ ποῦ ἦρθαν. Στὴν πλατεῖα Συντάγματος – σὲ θέση κριβῶς ποὺ ἦταν νὰ μπεῖ ἔργο ἰδεῶν καὶ ὁμαδικῶν συγκινήσεων – χώθηκεν ἕνα κατανόητο διακοσμητικὸ σύμπλεγμα γιὰ περιφερόμενους ἐπαρχιῶτες. Οἱ γωνιές, οἱ πλατεῖες αποτελοῦνται απὸ βάναυσα κι' απὸ μέτρια πράγματα, τὰ ὁποῖα θὰ διώξουν τοὺς χίλιες φορὲς ὠφελιμώτερους δημόσιους πάγκους καὶ θὰ ἐμποδίσουν χωρὶς λόγο τὴν αναπνοὴ τοῦ κόσμου. Ἂς προφτάσωμε νὰ σώσωμε ὅ,τι μπορεῖ κόμα νὰ σωθῇ. Πρέπει νὰ ἐπιβάλωμε διὰ νόμου τὴν ἱστορικὴ καὶ αἰσθητικὴ εὐθιξία ποὺ λείπει απὸ τοὺς πολλοὺς ἐμᾶς σ' ἕνα Συμβούλιο ἁρμοδίων προσώπων ἐφοδιασμένο μὲ πραγματικὴ δικαιοδοσία, ἱκανὸ νὰ δημιουργήσει στοὺς Ἕλληνες μὲ τὰ ἔργα του τὸ πνεῦμα πόλεως, τὸ πάθος τῆς καλαίσθητης μορφῆς. Μιᾶς τέτοιας ἐξουσίας ἡ δικαιοδοσία θὰ ἔφτανε μακρύτερα απὸ τὴν πόλι, στὰ τοπεῖα (τῆς Ἀττικῆς τουλάχιστον) καὶ θὰ μᾶς εἶχε σώσει απὸ τὸ αἰσχρὸ θέαμα ποὺ παρουσιάζουν γιὰ τὸν πολιτισμόν μας σήμερα δάση σφαγμένων πεύκων στὰ πρόθυρα τῆς πόλεως. Εἶνε καὶ τὰ δέντρα μνημεῖα ὅπως εἶνε καὶ ἔργα δημοσίας ὠφελείας. Ποιὸ κράτος τοῦ κόσμου παρουσιάζει αὐτὸ τὸ φριχτὸ κρεοπωλεῖο τῶν σφαγμένων πεύκων; Ἡ ‘ρητίνευσις’ γίνεται σ' ὅλον τὸν κόσμον κατὰ ἕναν ὡρισμένο τρόπο, εὐπρεπῆ καὶ προστατευτικὸ τοῦ δένδρου. Ἐδῶ, στὰ πρόθυρα τῆς Ἀθήνας, ἕνας περίπατος γιὰ τὸν ξένον ποὺ περνᾶ μέσα απὸ δάση ὁλόκληρα σακατεμένα εἶνε ὀδύνη. Στὴν Ἀμερικὴ ἔχουν περιφράξει ὁλόκληρες ἐκτάσεις δασῶν, μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ διατηρήσουν τὴ μορφή των καὶ νὰ τὰ σώσουν απὸ τὸν ἄνθρωπο. Ἔξω απὸ τὴν πρωτεύουσα τοῦ ἑλληνισμοῦ καταστρέφομε πενήντα ἐτῶν δάση καὶ διατηροῦμε ἕνα βάρβαρο θέαμα ποὺ προσβάλλει περισσότερο απὸ τὸν ανθρωπισμό μας τὴν καλαισθησία μας. Νά ποὺ ἡ εὐθιξία τῆς μορφῆς, ἂν τὴν εἴχαμε, θὰ ἔσωζε τὴ δασικὴ φυτεία τῆς Ἀττικῆς. Ἡ ἴδια εὐθιξία τῆς μορφῆς, ἂν ὑπῆρχε σ' ἐμᾶς, θὰ μᾶς εἶχεν ἐξεγείρει ὅλους ἐναντίον τῆς διάντροπης ἰδέας νὰ χτισθῇ μιὰ τούρτα στὴν κορυφὴ τοῦ Λυκαβηττοῦ. 

Ἕνας απὸ τοὺς χθεσινοὺς ξένους τῶν Δελφῶν, Γάλλος νομίζω, ἐδήλωσε πὼς ἂν ποτὲ αποφασίσουν νὰ χτίσουν στὴν κορυφὴ τοῦ χαριτωμένου βράχου, θὰ ἔρθῃ ἐδῶ απὸ τὴν πατρίδα του μὲ ὅσους ἄλλους μποροῦν ν' αγωνιστοῦν καὶ θὰ πέσουν ἐν ανάγκῃ γιὰ νὰ ἐμποδίσουν τέτοιο νοσιούργημα. Ἐκεῖ καταλήξαμε. Τὰ λάθη μας θὰ δημιουργήσουν ξένη λεγεῶνα καλαισθησίας! Θὰ ἔρχωνται ξένοι νὰ πέσουν στὴ μάχη τοῦ Λυκαβηττοῦ ὅπως ἄλλοτε στὴ μάχη τοῦ Πέτα. Ἂς προλάβωμε τὴ νέαν αὐτὴ μορφὴ τοῦ φιλελληνισμοῦ... Ἂς γίνωμε ἱκανοὶ νὰ προστατεύσωμε μόνοι μας τὴν πρωτεύουσα. Τὴ διατήρηση τῶν μυστικῶν δεσμῶν τῆς αἰσθητικῆς καὶ τῆς ἱστορίας, οἱ ὁποῖοι μὲ τὴ συνεργασία των σχηματίζουν τὴ μορφὴ μιᾶς πόλεως, πρέπει νὰ τὴν ἐμπιστευθοῦμε σ' ἕνα σῶμα Δημοσίας Καλαισθησίας, συγκροτημένο μὲ τὴν αὐστηρότερη προσοχή, ὄχι γνωμοδοτικὸ ἁπλῶς, αλλὰ κυρίαρχο σῶμα, ποὺ θὰ ἔχει τὸ δικαίωμα νὰ απαγορεύῃ βαρβαρότητες καὶ στὸ ἴδιο τὸ κράτος.

Ἔτσι θὰ απαλλάξωμε καὶ τοὺς ξένους απὸ τὴν ὑπερβολικὴ προθυμία νὰ ἐπεμβαίνουν στὴν πόλη μας καὶ θὰ αποφύγωμε τὸ φιλελληνισμὸ τῆς καλαισθησίας. Ἡ ἐπέμβαση τῶν ξένων σὲ ζητήματα καλαισθητικὰ καὶ μνημειακὰ τῆς Ἑλλάδος δὲν ἦταν ἁπλῶς σχῆμα λόγου... Πρὸ δέκα χρόνων, στὸ Ἡράκλειο τῆς Κρήτης, ἐπειδὴ ὁ δῆμος ἤθελε νὰ γκρεμίσῃ ἕνα ἑνετικὸ μνημεῖο τῆς πλατείας, ἕνας Ἄγγλος ποὺ τὸ θεώρησε αὐτὸ καλαισθησία καὶ ασέβεια, ὡπλίστηκε καὶ κοιμόταν τὴ νύχτα κάτω απὸ τὸ μνημεῖο γιὰ νὰ τὸ ὑπερασπίσῃ! Τὸ κίνημά του, ἂν καὶ αὐθαίρετο, ἦταν πάντως ἁγνὸ καὶ ὄχι αδικαιολόγητο, ἐπειδὴ στὸ Ἡράκλειο ἔχουν πάθει μεγάλη καταστροφὴ τὰ μεσαιωνικὰ μνημεῖα. Γιὰ τοῦτο εἶναι περιττὸ νὰ προσθέσω πὼς ἡ δικαιοδοσία τοῦ Συμβουλίου Καλαισθησίας δὲ θἄπρεπε νὰ εἶνε βέβαια περιωρισμένη στὴν πρωτεύουσα μόνο τοῦ κράτους. Κάθε ἄλλο!

 

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, ΕΤΟΣ Α΄, ΤΕΥΧΟΣ 9, 15 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1927, ΣΣ.516-8