180 μερες στην Ανατολη η΄ το ‘μαθημα’ του Charles-Edouard Jeanneret - Le Corbusier

Πριν από 100 χρόνια, το βιβλίο και το ταξίδι ήταν οι μόνοι τρόποι για να γνωρίσεις άλλους τόπους και ο χρόνος που αφιέρωνες σε αυτά ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον δικό μας. Το βιβλίο, ακόμα και ένας ταξιδιωτικός οδηγός, όπως ο Baedeker, ήταν μια δόκιμη και αστείρευτη πηγή πληροφορίας και το ίδιο το ταξίδι είχε ένα αργό ρυθμό, που σε έφερνε σε πραγματική επαφή με τον ανθρώπινο και υλικό πολιτισμό του κάθε τόπου. Η ιστορία, δηλαδή η ορθολογική αφήγηση της εμπειρίας του παρελθόντος όπως την αντιλαμβάνεσαι από το παρόν, ήταν μια σχετικά πρόσφατη και γοητευτική ανακάλυψη, πάνω στην οποία στηριζόταν ένα μεγάλο μέρος της παιδείας. Για κάθε νέο αρχιτέκτονα και καλλιτέχνη η επαλήθευση του βιβλίου μέσα από το ταξίδι ήταν το σημαντικότερο όραμα στο τέλος των σπουδών του. Την ακαταμάχητη αυτή έλξη της ιστορίας ένοιωσε και ο Charles-Edouard Jeanneret, όταν τέλειωσε τη σπουδή των διακοσμητικών τεχνών στην ορεινή La Chaux-de-Fonds της Ελβετίας και είχε ξεσπάσει μέσα του το πάθος της αρχιτεκτονικής.

Δεν είχε κλείσει τα εικοσιτέσσερα χρόνια του όταν πήγε στο Βερολίνο για να μαθητεύσει πλάι στον Peter Behrens. Από την πόλη αυτή ξεκίνησε στις 6 Μαΐου 1911 το ταξίδι, που έγινε γνωστό, με τα δικά του λόγια, ως ‘ταξίδι της Ανατολής’. Είχε πάει και στο Παρίσι δύο χρόνια νωρίτερα, μοιράζοντας τον χρόνο του ανάμεσα στο γραφείο του Auguste Perret και τις βιβλιοθήκες, και είχε γνωρίσει την κεντρική και βόρεια Ιταλία το 1907. Το ταξίδι του 1911 ήταν όμως διαφορετικό. Είχε φιλόδοξο πρόγραμμα και μεγάλη διάρκεια. Σε έξι μήνες διέσχισε όλα τα Βαλκάνια ώς την Κωνσταντινούπολη και από εκεί, μέσα από την Ελλάδα και την Ιταλία, επέστρεψε στην πόλη του την 1η Νοεμβρίου. Ταξίδεψε με τραίνο, με πλοίο, με ζώα και με τα πόδια, παρέα με ένα φίλο του ιστορικό της τέχνης, τον August Klipstein. Μαζί ανακάλυψαν τη ζωντανή παράδοση της ανατολικής Ευρώπης, αλλά αυτό αποδείχθηκε λιγότερο σημαντικό από την πολυπόθητη συνάντηση με τις μεγάλες πόλεις και τα ιδανικά κτήρια των βιβλίων της ιστορίας. Η Κωνσταντινούπολη, η Αθήνα και η Ρώμη, η Πομπηία, οι Δελφοί και το Άγιο Όρος ήταν οι προφανείς προορισμοί, αλλά τα ήδη ‘γνωστά’ σε αυτόν κτήρια αναδεικνύονταν εμπρός στα μάτια του με ανατρεπτική δύναμη (εικ. 2).

Ο Jeanneret έμεινε 49 μέρες στην Κωνσταντινούπολη, 14 στο Άγιο Όρος, 23 στην Αθήνα, 5 στην Πομπηία και 10 στη Ρώμη. Το τούρκικο σπίτι, το πολυώροφο μοναστήρι, οι αρμονικές λεπτομέρειες του Παρθενώνα, η γεωμετρία των καθαρών όγκων στη Ρώμη και η βίλλα του Αδριανού τάραξαν βαθιά τον κόσμο του, διαμόρφωσαν τους όρους της αρχιτεκτονικής του, τον οδήγησαν πέρα από την ιστορία, στη βιωματική ερμηνεία με τη δύναμη ‘των δικών του ματιών’. Τα ‘μάτια που … βλέπουν’ την αρχιτεκτονική, και αρνούνται εκείνα ‘που … δεν βλέπουν’, είναι τα μάτια του αρχιτέκτονα που, εμπρός στο κτήριο, κλείνει το βιβλίο του και στρώνει ένα χαρτί στο φανταστικό του σχεδιαστήριο.

Στη διάρκεια του ταξιδιού του ο Jeanneret γέμισε έξι σημειωματάρια με κείμενα, σκίτσα, και σχόλια,⁰¹ έβγαλε πάνω από 400 φωτογραφίες με την καινούργια φωτογραφική μηχανή του και αγόρασε επίσης πολλές, που συνθέτουν ένα πλούσιο εικονογραφικό αρχείο. Έστειλε πολλά γράμματα, περιγράφοντας καλές και κακές στιγμές του ταξιδιού, ταχυδρόμησε πολλά αντικείμενα στη La Chaux-de-Fonds από διάφορα σημεία της διαδρομής και άρχισε να γράφει ανταποκρίσεις σε μια τοπική εφημερίδα. Στο μυαλό του ήρθε γρήγορα η ιδέα να δημοσιεύσει ένα βιβλίο με τις ανταποκρίσεις αυτές, που ολοκλήρωσε τρία χρόνια αργότερα συμπληρώνοντας κεφάλαια. Του έδωσε τον τίτλο ‘Le voyage d’Orient’. Αλλά τα χρόνια ήταν δύσκολα, και το πρώτο αυτό βιβλίο ήταν τελικά το τελευταίο, που έφυγε από τα χέρια του για το τυπογραφείο, τον Ιούλιο του 1965.⁰² Για ολόκληρη τη ζωή του ‘επέστρεφε’ στο μεγάλο αυτό ταξίδι σαν να επιστρέφει πάλι στις πηγές και αναγνώριζε στην αποκάλυψη της Ακρόπολης του 1911 τη σημαντικότερη αιτία της αρχιτεκτονικής του: ‘η Ακρόπολη με έκανε επαναστατημένο’, είπε το 1933 στην Αθήνα, εμπρός στο Πολυτεχνείο.

Αν φέρουμε στο μυαλό μας τα χρόνια εκείνα, θα θυμηθούμε ότι τα Βαλκάνια έβραζαν, η Θεσσαλονίκη δεν ήταν ακόμη ελληνική και η Αθήνα ζούσε μια μεγάλη οικονομική, πολιτική, αλλά και φυσική κρίση. Η επιδημία της χολέρας, που άφησε τον Jeanneret στην καραντίνα, στον Άγιο Γεώργιο της Σαλαμίνας, συμπλήρωνε το σκηνικό μιας πόλης που ήταν περισσότερο δύσκολη και επικίνδυνη από όσο χωράει ο νους μας. Σε αυτή την πόλη ‘έκλεισε’ τα μάτια, βλέποντας μόνο την Ακρόπολη, και άφησε ελάχιστες περιγραφές θανάτου και ένα απόηχο της νυχτερινής ζωής. Στην Ανατολή του Jeanneret η πόλη Αθήνα υπάρχει ως ιδανικό παρελθόν, που δείχνει τον δρόμο στη Δύση, και ως θλιβερό παρόν, με την καλύτερη στιγμή του να είναι ένα ποτήρι κρύο νερό επάνω στο τραπέζι (εικ. 3). Μόνο ένα σπίτι φωτογράφισε από τη νεώτερη πόλη, στη γωνία Πανεπιστημίου και Κοραή, που υπάρχει ακόμα (εικ. 4).