Σουζανα Αντωνακακη, η ποιητικη αναφορα της αρχιτεκτονικης
Με το καταξιωμένο έργο της, η Σουζάνα, μαζί με τον Δημήτρη Αντωνακάκη, και την αναμφισβήτητη διεθνή αναγνώριση, ανήκει στους δημιουργούς που έχουν συμβάλει και συμβάλλουν στις αναζητήσεις και τις μεταμορφώσεις της Αρχιτεκτονικής και προβάλλουν τις πολλαπλότητες της Αρχιτεκτονικής στις διαδρομές του καθημερινού και του μακρού χρόνου.
Ο λόγος της Σουζάνας προτείνει ένα πεδίο αναφοράς για την Αρχιτεκτονική. Με την επιμονή της στη σημασία της σύνθετης, πολύπλοκης παρουσίας που έχει η Αρχιτεκτονική στην ανθρώπινη κοινότητα, αποφεύγοντας κατεστημένες περιγραφές και ορολογίες, αναφέρεται στις δραστηριότητες και τις δυνατότητες της Αρχιτεκτονικής. Με την πυκνή συμμετοχή της σε ευρύτερες εκδηλώσεις και ειδικότερες πρωτοβουλίες του αρχιτεκτονικού κόσμου, όπως π.χ. η εκ μέρους της διοργάνωση του Διεθνούς Συνεδρίου για τα 50 χρόνια του 4ου CΙΑΜ, που είχε γίνει το 1933 στην Αθήνα, εγκαθιστά και αναπτύσσει συνεργασίες σε διάφορες κατευθύνσεις.
Είναι εντυπωσιακό με πόση συστηματικότητα εντάσσει επί μέρους παράγοντες και συντελεστές στη συζήτηση για την ταυτότητα της Αρχιτεκτονικής. Σύνθετες ορολογίες και διαφοροποιήσεις αποκτούν οικειότητα και σαφήνεια. Συζητεί π.χ. τα ζητήματα αλληλοδιείσδυσης κτίσματος και περιβάλλοντος και χρησιμοποιεί ειδικά τη λέξη 'κτίσμα' – και όχι γενικότερα τη λέξη 'έργο' – για να είναι οι συσχετίσεις άμεσες και σαφέστερες. Τονίζει ότι είναι δυνατόν να αποφύγουμε τα άκαμπτα όρια περίκλειστων, 'τελειωμένων', οριακών περιγραμμάτων και να αναζητήσουμε τις δυνατότητες της ανοιχτής σύνθεσης, του non finito και του ατέρμονος χώρου (Αντωνακάκη, 2015), αναφορά που αναδεικνύει τη σχέση γενικότερων, αλλά όχι αφηρημένων, αρχών με επί μέρους συνθήκες. Αυτό είναι φανερό και στη συζήτηση που κάνει η Σουζάνα για την τυπολογία και την επεξεργασία των ορίων στην κατοικία και την κατοίκηση. Προσπαθεί να διαμορφώσει στον συνομιλητή, στον αναγνώστη έναν τρόπο πρόσληψης της Αρχιτεκτονικής χρήσιμο, όπως θα έλεγα γενικότερα, για όλους όσοι κατοικούν τον ουρανομήκη ουρανοξύστη, το χαμηλό, μοναχικό καταφύγιο και το ερειπιώδες τοπίο.
Οι περιγραφές και οι συσχετίσεις της είναι παράδειγμα για το πώς οι λέξεις διαμορφώνουν ιδιαίτερες δυνατότητες ανάγνωσης και τρόπους πρόσληψης, όπως έχει τονίσει στον δημόσιο λόγο της (Αντωνακάκης και Αντωνακάκη, 2015). 'Η διαδοχή κλειστού και υπαίθριου χώρου διαμορφώνει περιοχές κατοικήσιμες στο ύπαιθρο (ανοιχτά δωμάτια), αλλά και εσωτερικούς χώρους με χαρακτηριστικά υπαίθρου (κλειστές αυλές) ανάλογα με τη διαχείριση της τομής, της κίνησης, τις επιλογές των υλικών, την επεξεργασία και τις λεπτομέρειες της κατασκευής των οριακών επιφανειών.' (Αντωνακάκη, 2015). Είναι μια σαφής περιγραφή που ανταποκρίνεται στο σύνολο των διαφοροποιήσεων των χώρων και τους δίνει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Οι εκφράσεις 'ανοιχτά δωμάτια' και 'κλειστές αυλές' μοιάζουν εύκολες και καθημερινές, αλλά περιγράφουν έναν ολόκληρο κόσμο: δυνατότητες, προθέσεις, ιστορικές αναφορές στον ίδιο τον τόπο της καθημερινότητας, στον ιστορικό χρόνο ενός μακρινού παρελθόντος και στις δυνατότητες του μελλοντικού. Είναι οι λέξεις του Πικιώνη, μοναχικές, σε χαμηλό τόνο, αλλά επίμονες, είναι ο 'άφατος χώρος' (espace indicible) του Le Corbusier, είναι οι λέξεις που αναζητεί η Σουζάνα για την ακρίβεια της περιγραφής. Είναι ο Πικιώνης της αναφοράς του προηγούμενου και της προβολής του μελλοντικού που συναντά το πολυαναφορικό assemblage της παιδικής χαράς στην Φιλοθέη. Η επιμονή της Σουζάνας στον οπτικό λόγο προβάλλει τις απελευθερωτικές δυνατότητες του αναστοχασμού και της Τέχνης.
Το έργο, για τη Σουζάνα, είναι ένα παράδειγμα περιγραφής σχέσεων, άμεσης και έμμεσης συναναφοράς: 'δρόμοι εσωτερικοί, υπαίθριοι, ανοιχτοί ή σκεπαστοί, σκάλες και πλατύσκαλα, κάμψεις, στροφές, πλατείες και πλατώματα χωρίζουν τις περιοχές κατοίκησης, οι διαδρομές, η πορεία, γραμμική, κυκλική, σύντομη ή περιπετειώδης, περιλαμβάνει κόγχες ανάπαυσης και ηρεμίας.' (Αντωνακάκη, 2015)
Οι παρατηρήσεις της, η κριτική της και οι σχετικές διαπιστώσεις της, προβάλλουν τις δυσκολίες ενός εγχειρήματος και τις άλλοτε θετικές και άλλοτε αρνητικές αντιδράσεις, 'Το σπίτι που σχεδιάσαμε μοιάζει με έναν ανοιγμένο τοίχο κατά μήκος του δρόμου που περιλαμβάνει τις ενότητες του σπιτιού ανάμεσα στις δύο παράλληλες οριακές επιφάνειες. […] Η επεξεργασία στο οριακό περίβλημα – προς το πεζοδρόμιο – προσδίδει χαρακτηριστικά κτίσματος στον περίβολο. Η πρασιά αποκτά τον διφορούμενο χαρακτήρα της αυλής και μεταμορφώνεται σε κατοικημένο ύπαιθρο.' (Αντωνακάκη, 2015)
Η Αρχιτεκτονική συνυφαίνεται με την καθημερινή ζωή, με το πολύπλοκο και πολυδαίδαλο σύνολο της πραγματικότητας με αντιφάσεις, εξάρσεις, σιωπηλές προθέσεις και φιλοδοξίες. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο η Σουζάνα συζητά την οικειοποίηση της αυλής και την άρθρωση της εσωτερικής κίνησης. Όπως γράφει, 'με την τομή και την επεξεργασία πραγματοποιείται η διφορούμενη σχέση: κατοικήσιμο ύπαιθρο, εξωτερικά-κλειστή αυλή, εσωτερικά. Το έργο αναπτύσσεται και διαμορφώνονται κατώφλια εξωτερικά και εσωτερικά, γεωμετρία και κατοίκηση'. Όλες αυτές οι προϋποθέσεις, επισημαίνει, 'παραπέμπουν στο θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο μας στηρίζει και προσφέρεται για τις αναγκαίες στοχαστικές προσαρμογές, οι οποίες στοχεύουν στη συνοχή και τον λόγο του έργου' και διευκρινίζει: 'Πρόκειται για τη μέριμνα της Αρχιτεκτονικής, ώστε με τις επιλογές μας να αποκτήσουν υπόσταση τα 'κατώφλια'. Να γίνουν σώματα, τα οποία ανήκουν στο μεγάλο σώμα του κτίσματος και οργανώνουν τις ενότητες της κατοικίας.' 'Αυτή την πολυσημία της ποίησης επιχειρήσαμε να προσεγγίσουμε στα διαδοχικά κατώφλια-όρια στα σπίτια που σχεδιάσαμε.' (Αντωνακάκη, 2015). Οι υλικότητες και το κενό συναντώνται με την πολυπλοκότητα και την πολλαπλότητα της φύσης, του σταθερού και αμετακίνητου συντρόφου του έργου της Σουζάνας.
Η ηπιότητα είναι το γνώρισμα του έργου και του λόγου της που στηρίζει τη δυναμική στάση της για την Αρχιτεκτονική. Η ηπιότητα του λόγου της είναι η ηπιότητα του ίδιου του έργου της, της προσέγγισης του κόσμου της Αρχιτεκτονικής στα καθημερινά αδιέξοδα διαφορετικών και επίμονων μεταποιήσεων του λόγου ύπαρξής της. (Φατούρος, 2010)
Η περιγραφή της Σουζάνας για τη σημασία, τη συμμετοχή του χρώματος στο έργο, χαρακτηριστική και θεμελιώδης: 'Ένα καίριο στοιχείο για την επεξεργασία των ορίων είναι το χρώμα. Το χρώμα με την παρουσία του ζωντανεύει το κτίσμα μέσα από μια σταθερή ανταλλαγή δυνάμεων μεταξύ ύλης και φωτός. Το φυσικό χρώμα των υλικών ή το ενσωματωμένο στον σοβά, ο χρωματισμός με την υφή, την στιλπνότητα, την αδρότητα της επιφάνειας.' (Αντωνακάκη, 2015) Η παρατήρηση 'σταθερή ανταλλαγή δυνάμεων μεταξύ ύλης και φωτός', είναι η έκφραση, η ταυτότητα της πολύπλοκης ανταπόκρισης, της ολοκληρωμένης σωματικής σχέσης με το έργο και προβάλλει το πολυπαραγοντικό, πολυαντιληπτικό υπόβαθρο της Αρχιτεκτονικής.
Η στάση ζωής που προβάλλεται, και η κριτική συζήτηση που επιχειρεί, στηρίζουν την πολλαπλή ταυτότητα της αρχιτεκτονικής δραστηριότητας και απομακρύνουν προσωπεία που εύκολα παρεμβαίνουν.
Οι παρατηρήσεις, στις οποίες επιμένει, συναντώνται με το διφορούμενο, την οικειότητα, την αποξένωση, την περίκλειση, την αναδίπλωση και το κατώφλι-άνοιγμα, είσοδος και έξοδος. Είναι ο κόσμος της κατοίκησης, οι συναντήσεις με τις αρθρώσεις του χώρου. Είναι η άρθρωση της κατοίκησης που απασχολεί τη Σουζάνα στην αναζήτηση της ταυτότητας του έργου σε κάθε στιγμή του χρόνου, του ύστερου και του μελλοντικού (Αντωνακάκη, 2010)
Τα 'κατώφλια' είναι η λέξη-ταυτότητα της διαφορετικότητας. Αναφέρεται σε αυτόν, τον συζητεί σε κάθε χειρονομία της Αρχιτεκτονικής. Γι’ αυτό δίκαια είναι ο τίτλος του βιβλίου της Κατώφλια 100 + 7 Χωρογραφήματα. Είναι η αποθησαύριση και η αναζήτηση ερωτήσεων, συγκεκριμένων εφαρμογών, υποθέσεων και προτάσεων στον πυρήνα της ταυτότητας της Αρχιτεκτονικής. Είναι η αποκάλυψη της σωματικότητας του έργου.
Η πολλαπλότητα του ορίου συναντά την πολλαπλότητα ενός τόπου και τις αναγωγές του λαβύρινθου που, με διαφορετικές εκδοχές, συζητούνται μέχρι σήμερα. Φανερός και άμεσος ή κρύφιος, ο λαβύρινθος συναντά τον κόσμο της Αρχιτεκτονικής, όπως θυμίζει και η Σουζάνα (Κολοκυθά- Αντωνακάκη, 1999). Με διαφορετικούς όρους και διαφορετικές διασταυρώσεις, ο λαβύρινθος είναι ένα ιδιαίτερο πεδίο αναφοράς που η ανάγνωσή του συναντάει και την ανάγνωση των μεταμορφώσεων των διαδρομών και του καννάβου. Οι πραγματικότητες διαμορφώνουν την ίδια την ταυτότητα μιας συνθετικής δραστηριότητας.
Το έργο της Αρχιτεκτονικής είναι πάντα ανοιχτό, οι διαδικασίες αναγνώρισης των κρίσιμων συντελεστών του έργου, ακόμη και όταν δεν είναι σαφείς, παρεμβάλλονται και, με διαφορετικές εντάσεις και πυκνότητα, διαμορφώνουν το αποτέλεσμα. Η διαδικασία, οι διαδικασίες διατύπωσης των ερωτημάτων συγκρότησης του έργου, είναι μια συνεχής πορεία με διακοπές, επαναλήψεις που, με τους όρους που έχουν χρησιμοποιηθεί, θα μπορούσε να ονομασθεί 'το μονοπάτι για το έργο'. Οι διαδικασίες αυτές έχουν αποφασιστική σημασία για το αποτέλεσμα του έργου και διατηρούν μια ιδιαίτερη ταυτότητα, ακόμη και αν ένα μέρος του έργου μπορεί να έχει ολοκληρωθεί με διαφορετικές αρχές και υλικότητες.
Η επανάληψη της υλικότητας δεν είναι πάντοτε η υλικότητα της επανάληψης. Η συζήτηση για την πτύχωση, τις πτυχώσεις της συμπεριφοράς, της βεβαιότητας ή της αμφιβολίας, και την φαντασίωση συγκατοικούν. Οι πτυχώσεις αποκρύπτουν, επαναλαμβάνουν ή αποκαλύπτουν, επιμένουν ή αμφιβάλλουν. Η υλικότητα υπακούει στην πτύχωση, στη γεωμετρία.
Η ευρηματική συσχέτιση για την αναγνώριση της ταυτότητας του έργου, που διαμόρφωσαν ο Τζώνης και η Lefaivre (Τζώνης και Lefaivre, 1981, και Lefaivre & Tzonis, 1985), στηρίζεται στην πορεία, τις μνήμες και τον ευρύτερο κόσμο αναφοράς. Συναντά την πολλαπλή αναζήτηση για την αναγνώριση της ταυτότητας του έργου της Σουζάνας και του Δημήτρη Αντωνακάκη, την πορεία προς το έργο της Αρχιτεκτονικής. Η πορεία, το μονοπάτι, αναζητά την ταυτότητα ενός έργου που διατηρεί την πολλαπλότητα και την αυτονομία του, που, όπως έχει επιμείνει η Σουζάνα, δεν απομακρύνεται από τη θεμελιώδη πολλαπλότητα, την ανταλλαγή δυνάμεων μεταξύ ύλης και φωτός και την πολύπλοκη ανταπόκριση στη σωματική σχέση.
