ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ ΤΟΜΟΣ 1

Συνοψη

Αφετηρία είναι το σημείο ή η γραμμή εκκινήσεως, αλλά και ένα αρχικό γεγονός που καθορίζει την έναρξη της δράσης ή τη βάση περαιτέρω συλλογισμών. Στο ουδέτερο γένος, αφετήριον, είναι η έξοδος του λιμανιού, το ορμητήριο, αλλά και ο τρόπος εκκινήσεως προς κάτι. Αυτό το κάτι δεν έχει την ασφάλεια του αφετηρίου, αλλά είναι η αφορμή για «τ’ ωραίο ταξείδι» και, βεβαίως, τον εκάστοτε προορισμό. Το αφετήριον ως τρόπος, όχι μόνο ως τόπος, σχεδόν ταυτίζεται με «τ’ ωραίο ταξείδι».

Oι «Αφετηρίες» -στον πληθυντικό- ξεκίνησαν από την ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε ποιά μπορεί να είναι η βάση τέτοιων περαιτέρω συλλογισμών στην αρχιτεκτονική. Μιλάμε ουσιαστικά για την προέλευση της αρχιτεκτονικής μορφής.

Η λέξη «μορφή» στον καθημερινό λόγο συχνά και χωρίς συνέπειες εναλλάσσεται με άλλες, όπως «σχήμα», «όψη», «είδος», και ακόμα «δομή» ή «τύπος». Στην αρχιτεκτονική συζήτηση, όμως, οι λέξεις αυτές δεν αντιστοιχούν σε ταυτόσημες έννοιες.

Η μορφή είναι η πάγια σταθερά της αρχιτεκτονικής. Μοιάζει να καλύπτει τις άλλες έννοιες, καθώς το σχήμα, η όψη, η δομή, ο τύπος είναι, μαζί με άλλες, ειδικά χαρακτηριστικά της. Mπορεί να είναι απεικονισμένη μορφή -σχέδιο- ή κατασκευασμένη μορφή -κτίσμα-. Μπορεί να είναι αντιληπτή μορφή -ό,τι μπορούμε να προσλάβουμε δια των αισθήσεων- ή δομική/δομημένη μορφή –ό,τι, πέρα από την αντίληψη, παράγει και ερμηνεύει ο κατασκευαστικός νους-. Σε όλες τις περιπτώσεις, ως σχέδιο ή ως κτίσμα, ως αίσθηση ή ως δομή, ακέραιη ή αποσπασματική, η μορφή παραμένει υποκείμενη στη φυσική φθορά της ύλης ή και σε συνειδητές βίαιες ενέργειες.

Η μορφή αφορά και συναντάται κάθε κλίμακα θεώρησης του αρχιτεκτονικού έργου, από τη γενική διάταξη μέχρι τη λεπτομέρεια. Το σύνολο, τα επί μέρους τμήματα και η κάθε λεπτομέρεια αποτελούν εξ ίσου μορφές. Οι μορφές δεν είναι, όπως συχνά αφηνόμαστε να πιστεύουμε, τα στοιχεία όπου εντοπίζεται το «ύφος». Είναι ο κάθε σχηματισμός, με πολύ ή λίγο νόημα.

Η δημιουργία μορφής είναι η βασική ενέργεια του αρχιτέκτονα. Η δημιουργία μορφής, με τη σειρά της, θα προκαλέσει ή θα τροποποιήσει αρχιτεκτονικά και μη αρχιτεκτονικά γεγονότα. Η δημιουργία μορφής ως διαδικασία και οι πιθανές τροπές της μέχρι την επίτευξη της τελικής μορφής καθορίζονται από την έννοια (concept). Συχνά την έννοια αποκαλούμε κεντρική ιδέα. Έτσι αναγνωρίζουμε ότι στην αρχιτεκτονική υπάρχουν ιδέες και μάλιστα περισσότερες από μια. Δεν υπάρχει αρχιτεκτονική χωρίς ιδέες. Ταυτόχρονα, όμως, παραμερίζουμε και υποβαθμίζουμε τις μη κεντρικές ιδέες, φτωχαίνοντας το νόημα, μέχρι αυτό να αντικατασταθεί στην κοινή αντίληψη από ένα άλλο. Η μορφή είναι ο φορέας των ιδεών που επιδιώκουμε να εκφράσουμε μέσω της αρχιτεκτονικής. Σε αντίθεση με τη μορφή, που είναι πάγια έστω και ως φθαρτή, οι ιδέες αλλάζουν, πολλές φορές ριζικά, συνήθως ανεπαίσθητα, σε σχετικά σύντομα χρονικά διαστήματα. Οι μορφές δεν έχουν εγγενές νόημα. Τα έργα της αρχιτεκτονικής φέρουν μεταλλασσόμενα νοήματα, συχνά μη ελεγχόμενα από τον δημιουργό των έργων. Το νόημα παράγεται από τον αποδέκτη ως αποτέλεσμα συνδυασμού αισθητηριακών ερεθισμών και συνειρμών. Το νόημα προσκολλάται στη μορφή. Η θεωρία της αρχιτεκτονικής επιχειρεί να εγκαταστήσει κύρια νοήματα, να συσχετίσει προνομιακά μορφές και νοήματα, να προκρίνει μεταξύ των διαφόρων ενδεχόμενων νοημάτων κάποιο ως κυρίαρχο. O εικοστός αιώνας και ο φονξιοναλισμός ανήγαγαν τη λειτουργία σε πρωταρχική πηγή της μορφής και την ανέδειξαν ως κύριο νόημα. Σε μικρότερο βαθμό αναγνώρισαν επίσης ως πηγές μορφών τις κατασκευαστικές τεχνικές και τις ιδιότητες των υλικών. Πρόκειται για προφανώς πρωτογενή επιλογή, ειδικά σε σύγκριση με άλλες αρχιτεκτονικές ιδεολογίες / συστήματα αρχών, που επικεντρώθηκαν στη φύση, στη μίμησή της, τη γεωμετρία, την επιστήμη και την τεχνολογία και άλλα. Όσο ασθενέστερη η ιστορική τεκμηρίωση και «κατοχύρωση» της σχέσης μορφής και νοήματος, όσο πιο διστακτική η ποιοτική αξιολόγηση της πρώτης, τόσο ευκολότερη είναι η εξασθένιση του αρχικού νοήματος. Αυτό έχει ως συνέπεια, το αρχιτεκτονικό έργο να καθίσταται σταδιακά κενό νοήματος, ανόητο, άρα πρόσφορο σε κατάχρηση ή και καταστροφή.

Αυτές όμως οι διαπιστώσεις δεν αρκούν βέβαια για να απαντήσουν στο αρχικό ερώτημα, αυτό της αφετηρίας, της απαρχής. Ποιά είναι τελικά η προέλευση της αρχιτεκτονικής μορφής; Ο μοντερνισμός έθεσε το ζήτημα του σχεδιασμού σαν «πρόβλημα» προς επίλυση. Την απάντηση στο πρόβλημα ονόμασε «λύση», υπονοώντας μια σχεδόν μονοσήμαντη, τελική «επιστημονική» ανταπόκριση, ενώ στην πραγματικότητα μονοσήμαντη ήταν η μέθοδος που ακολουθούσε. Επέμεινε ότι από το κτηριολογικό πρόγραμμα, δηλαδή ένα σύνολο λέξεων, που κωδικοποιούσαν χωρικές σχέσεις, ποσότητες και λειτουργικές ή άλλες απαιτήσεις, «προέκυπτε» η αρχιτεκτονική «λύση». Η ντετερμινιστική αυτή προσέγγιση, που δηλώνεται αποκαλυπτικά από τη χρήση του «προκύπτει», αντιλαμβάνεται μειωτικά τον αρχιτέκτονα, όχι ως δημιουργό, αλλά ως «επεξεργαστή». Αρνείται τη δημιουργική βούληση, η οποία δοκιμάζει, αξιολογεί και επιλέγει. Αρνείται να αναγνωρίσει την ύπαρξη ιδιομορφιών ή προκαταλήψεων, που διαφοροποιούν τις δυνατές προσεγγίσεις. Κατά συνέπεια, αδυνατεί να απαντήσει στο υπαρκτό ερώτημα, πώς από ένα και μόνο πρόγραμμα, όπως στις περιπτώσεις αρχιτεκτονικών διαγωνισμών, είναι δυνατόν να δημιουργηθούν συνειδητά και, ασφαλώς, όχι να «προκύψουν», πολυάριθμες και πολύ διαφορετικές αρχιτεκτονικές μορφές. Αδυνατεί να εξηγήσει ακόμα το πώς είναι δυνατόν η ίδια μορφή να αλλάζει χρήση μέσα στον χρόνο.

Τέτοιου είδους εις άτοπον απαγωγικοί συλλογισμοί μεταφέρουν την αναζήτηση της προέλευσης της μορφής αλλού. Οι μορφές, τελικά, προέρχονται από (άλλες) μορφές. Η αρχική μορφή αποσυνδέεται από το νόημά της και αυτό είναι η αφετηρία για την παραγωγή της νέας μορφής, που νοηματοδοτείται εκ νέου στη συνέχεια. Η παραγωγή νέων μορφών από προγενέστερες, είναι αναπόδραστη. Λειτουργούμε μόνο με ό,τι ήδη γνωρίζουμε, ακόμα και όταν επινοούμε. Αυτή η παραγωγή νέων μορφών, σε αντίθεση με τη δημιουργική αναρχία που ευαγγελιζόταν η ιστορική avant-garde, γίνεται με τρεις πολύ συγκεκριμένους τρόπους. Οι αρχικές μορφές μπορεί να οδηγήσουν στις νέες μορφές:

α. ως πρότυπα, όταν η νέα μορφή επιδιώκει να αποτελέσει ακριβές αντίγραφο
της αρχικής,
β. ως προηγούμενα, όταν η νέα μορφή απλά επηρεάζεται από την αρχική, και
γ. ως τύποι, όταν η νέα μορφή αποτελεί εξειδίκευση ενός αφηρημένου γενικού δι-
αγράμματος μορφής.

Παρά την εκ πρώτης όψεως περιοριστική αυτή κωδικοποίηση, οι τρεις περιπτώσεις, μεμονωμένα ή σε συνδυασμό, καλύπτουν όλες τις περιπτώσεις παραγωγής της μορφής, με τις αρχικές μορφές να προέρχονται από την αρχιτεκτονική ή οποιαδή-
ποτε άλλη πηγή.

Οι αρχιτέκτονες, αλλά και οι δημιουργοί άλλων ειδικοτήτων, πολύ συχνά διστάζουν να αποκαλύψουν τις επιρροές που έχουν δεχθεί. Ενώ στους επιστημονικούς κλάδους η απόδειξη ή η σχολαστική τεκμηρίωση βάσει του έργου άλλων είναι άφευκτη ανάγκη και επιταγή, που όλοι αποδέχονται, στα δημιουργικά πεδία, υπό την επίδραση και πάλι της ιστορικής avant-garde, υπάρχει απροθυμία. Η ιδεολογία της avant-garde, που υιοθέτησε ο μοντερνισμός, πρέσβευε την καινοτομία ως προϊόν ρήξης με το παρελθόν, άρα απέκλειε προγραμματικά την επιρροή από αυτό. Πολλοί δημιουργοί, ειδικά των γενεών που γαλουχήθηκαν με τις αρχές αυτές, εξακολουθούν σε κάποιο βαθμό ουσιαστικά να μην συνειδητοποιούν και, άρα, να αδυνατούν να αξιοποιήσουν μεθοδικά τις επιρροές, τις οποίες δέχονται και τις οποίες βεβαίως μεταπλάθουν. Το ίδιο ισχύει, για άλλους λόγους, και για τις λίγες, ούτως ή άλλως, περιπτώσεις που πέτυχαν να συνθέσουν ένα πραγματικά ανανεωτικό προσωπικό ιδίωμα. Αντίθετα, οι νεότεροι δημιουργοί, αυτοί δηλαδή που διαμορφώθηκαν από τότε που αποδείχθηκε ότι και οι πρωτοπορίες στην τέχνη δεν προέκυψαν εκ του μηδενός ή ως ρήξεις μόνο, ξέρουν ότι οι επιρροές υπάρχουν, εμπνέουν έργα, διαπνέουν έργα, διαχέονται μέσα στα έργα, και -το κυριότερο- δεν μπορούν να συνιστούν παράγοντα ενοχής. Σε άλλους κλάδους δημιουργικότητας, όπως η λογοτεχνία, μιλάμε για διακειμενικότητα. Τούτο είναι η διακειμενικότητα: οι επιρροές των άλλων, η συνέχιση μοτίβων, θεμάτων, που υπάρχει εξ ίσου και στην αρχιτεκτονική, άσχετα από το εάν επί δεκαετίες ιδεολογικής κυριαρχίας του Μοντερνισμού το αποσιωπούσαμε. Δεν πρέπει να αισθανόμαστε άσχημα που συνεχίζουμε το έργο των άλλων. Το τροποποιούμε, το βελτιώνουμε, το τελειοποιούμε, το υπερβαίνουμε… Τότε ξαναρχίζει ένας νέος παρόμοιος κύκλος. Ποτέ, άλλωστε, δεν δημιουργούμε στο κενό. Αυτό και τη δημιουργική του υπόσταση είναι που θέλουν να αναδείξουν οι «Αφετηρίες».

Οι «Αφετηρίες» έχουν ως στόχο να καταστήσουν συνειδητή αυτή την πραγματικότητα σχετικά με την προέλευση της μορφής και την πράξη του σχεδιασμού. Προσκλήθηκαν «νέοι» αρχιτέκτονες, ηλικίας κάτω από το συμβατικό όριο των σαράντα πέντε ετών, να παρουσιάσουν ένα σημαντικό κατά την κρίση τους έργο έλληνα ή ξένου αρχιτέκτονα, από την Ελλάδα ή τον διεθνή χώρο, που ενέπνευσε το έργο τους και απετέλεσε αφετηρία νέας δημιουργίας. Δεν υπήρξε περιορισμός ως προς την τοποθεσία και το «είδος» του έργου, τη χρονολογία και την υλοποίησή του ή μη, ούτε καν σαφής υπόδειξη για επιλογή έργου αρχιτεκτονικής. Άλλωστε, όπως προαναφέραμε, οι μορφές προέρχονται από μορφές, οποιασδήποτε καταγωγής και γενεαλογίας. Η πρόσκληση αφορούσε δημόσια προφορική παρουσίαση διάρκειας οκτώ λεπτών, που θα γινόταν στο πλαίσιο ημερίδας στο πάντα φιλόξενο για την αρχιτεκτονική Μουσείο Μπενάκη. Μετά τις ομιλίες, τα έργα και οι παρουσιάσεις θα σχολιάζονταν ελεύθερα από μεγαλύτερης ηλικίας αρχιτέκτονες με αναγνωρισμένη συμβολή. Στους προσκεκλημένους σχολιαστές οφείλονται θερμές ευχαριστίες για την ανταπόκριση και τη συμβολή τους. Οι συμμετέχοντες επελέγησαν με κριτήριο το έργο τους -σχεδιαστικό, εφαρμοσμένο ή μη, θεωρητικό, ερευνητικό- το οποίο περιήλθε στην αντίληψή μου υπό τη διπλή ιδιότητα του ακαδημαϊκού δασκάλου και του επιμελητή του περιοδικού «Δομές» και του ετήσιου προγράμματος «Βραβεία Δομές». Στο έργο των προσκεκλημένων αναγνωρίζω αξία, που αποδίδω σε ένα τρόπο του σκέπτεσθαι, μια μεθοδολογία, που θεωρώ σκόπιμο να καταστούν γνωστά. Μέσα από τις ανοιχτές ημερίδες«Αφετηρίες», ο τρόπος του σκέπτεσθαι αυτών των νέων αρχιτεκτόνων καθίσταται δημόσιος και εισάγεται στον κοινό διάλογο. Δίνεται η ευκαιρία να γνωρισθούν μεταξύ τους, καθώς και με άλλους με ανάλογα ενδιαφέροντα και προβληματισμούς. Γνωρίζονται και με ένα ευρύτερο κοινό, το οποίο επιδιώκει να κατανοήσει καλύτερα τον τρόπο, με τον οποίο παράγεται το περιβάλλον, όπου ζει, στο υψηλότερο ποιοτικό επίπεδο. Πάντα αποτελεί αφορμή χαράς για μένα η επαφή με τη δημιουργική δουλειά των συναδέλφων μου, ειδικά των νέων, στην ανάδειξη της οποίας και στην εμπλοκή της σε διαδικασίες ανταλλαγής έχω αφιερώσει μέρος της δραστηριότητάς μου.

Από το 2014, το έτος που ξεκίνησαν οι «Αφετηρίες», μέχρι φέτος, έγιναν τρεις τέτοιες ημερίδες, μια κάθε χρόνο, και θα ακολουθήσει τουλάχιστον μια ακόμα, το 2017. Ο ενθουσιασμός που προκάλεσαν οι δημόσιες παρουσιάσεις στο απροσδόκητα πολυπληθές ακροατήριο ώθησαν να επιζητηθεί η αποτύπωσή τους σε έντυπη μορφή. Ο Πρόδρομος Παπαδόπουλος, εκδότης των «Δομών», υπήρξε πρόθυμος αποδέκτης της πρότασης. Ο Θανάσης Μάνης, επιμελητής του Domes Index, ανέλαβε το υπέρογκο οργανωτικό φορτίο των ημερίδων και τον απαιτητικότατο συντονισμό της έκδοσης, καθώς και μέρος της επιμέλειας των δυο εγχειρημάτων, σε όψεις τους που δεν είναι εύκολο να απαριθμηθούν. Ο Νικόλας Σούλης, διευθυντής εκδόσεων των «Δομών», διετέλεσε σταθερά δημιουργικός συνομιλητής. Το δημιουργικό γραφείο Nowhere Studio μετέτρεψε ένα σύνολο κειμένων και εικόνων σε εποπτική και θελκτική έκδοση. Απευθύνω σε όλους τους παραπάνω, καθώς και
στην Κατερίνα Ρούσσου για τη συνεργασία της, θερμές ευχαριστίες. Στον παρόντα πρώτο τόμο δημοσίευσης των «Αφετηριών» περιλαμβάνονται πενήντα ένα κείμενα εβδομήντα αρχιτεκτόνων, που συμμετείχαν ως ομιλητές στις ημερίδες «Αφετηρίες» και «Αφετηρίες 2» του 2014 και του 2015. Χωρίς την ανταπόκρισή τους στην παράκληση να προσαρμόσουν τις ζωηρές προφορικές ανακοινώσεις στη μορφή και τους περιορισμούς ενός γραπτού κειμένου, με κατάλληλη αναλογία εικόνων, αυτή η έκδοση θα ήταν αδύνατη. Ευχαριστώ και αυτούς θερμά.