'Μετα τη Βαβελ': Εξερευνωντας το Μεγαρο Μουσικης Αθηνων μεσω του σχεδιασμου

Ο σύγχρονος σχεδιασμός παγκοσμίως είτε επηρεάζεται υπερβολικά από την τεχνολογία και καταλήγει να διαχειρίζεται στοιχεία προκαθορισμένα από την παραγωγή είτε ασχολείται με τη δημιουργία προσόψεων τύπου 'μάσκας' ή 'σκηνικού' που καλύπτουν την πραγματικότητα. Έτσι, η αληθινή δημιουργία σημαινουσών αστικών μορφών είναι πράγματι περιορισμένη.

Μπορεί μια ελάσσων σχεδιαστική προσπάθεια, όπως η μελέτη μιας προσωρινής έκθεσης στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, να υπερβεί αυτό το δίλημμα; Με το κείμενο αυτό παρουσιάζονται τέσσερα σημεία για μια αρχιτεκτονική αντίστασης.

ΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Συχνά οι χάρτες και τα σχέδια των πόλεων εκλαμβάνονται ως τεκμήρια, ως προϊ- όντα με επιστημονική ακρίβεια. Στην πραγματικότητα πρόκειται για εξ ανάγκης ψευδαισθητικές απεικονίσεις ενός κόσμου υπερβολικά σύνθετου για να αποτυπωθεί σε όλη του την πολυπλοκότητα. Αφήνονται να περάσουν μόνον όσα στοιχεία θεωρούνται από τον δημιουργό τους κατάλληλα κατά τη συγκεκριμένη στιγμή. Συχνά ό,τι παραλείπεται είναι εξ ίσου σημαντικό με ό,τι περιλαμβάνεται.

Στην Αρχαία Ελλάδα η αναπαράσταση της πόλης ή του κόσμου αποτελούσε αντικείμενο της φιλοσοφίας. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ότι μια από τις πλέον διαδεδομένες αποδόσεις του κόσμου τότε, μια που συναντάται και στον Όμηρο, είναι ως ιπτάμενου δίσκου, ταιριαστού με τις προτιμήσεις των Ελλήνων για τελειότητα.

Οι αναπαραστάσεις της πόλης ως εμπρόθετη γλώσσα, και όχι ως ουδέτερα δεδομένα, συνιστούν πράγματα πιο πολύπλοκα από απλά μέσα αντικειμενικής παρουσίασης πληροφοριών για έναν τόπο. Μας επιτρέπουν να δούμε τους χάρτες ως ευθείες αντανακλάσεις των πολιτισμικών αντιλήψεων για τις πόλεις.

Στις μεσαιωνικές απεικονίσεις πόλεων οι κατοικίες είτε παραλείπονται εντελώς είτε απεικονίζονται με τον ίδιο βαθμό λεπτομέρειας με τα δημόσια κτήρια, δείχνοντας ότι η σχέση ατόμου - πολιτικής εξουσίας ήταν άμεση και συμβιωτική, σε αντίθεση με σήμερα.

Με το πέρασμα του χρόνου, οι πόλεις γίνονται μεγαλύτερες και πολυπλοκότερες. Κατανοούνται και κωδικοποιούνται ως στρατηγικά σύνολα με έντονα νομική υπόσταση, μακριά από την υλική και αντιληπτή από τις αισθήσεις πραγματικότητα. Παρουσιάζονται όλο και πιο αφηρημένα. Οι χάρτες μεταδίδουν πληροφορίες αντί περιγραφών.

Κατ’ αναλογίαν προς τις πόλεις, ο πλανήτης μας έχει τους Άτλαντες. Στον πα- γκόσμιο χάρτη, η λεγόμενη Μερκατορική προβολή, επινόηση του Φλαμανδού χαρτογράφου Gerardus Mercator (1569), παρουσιάζει τη Γη ως ανάπτυγμα κυλίνδρου και όχι σφαίρας. Εξυπηρετεί τους ναυτικούς, καθώς η γραμμική απόσταση, η λεγόμενη λοξοδρομική γραμμή, είναι υπό κλίμακα ακριβής για κάθε σταθερό σημείο και προς κάθε κατεύθυνση, έστω και αν, όσο πλησιάζει κανείς στους Πόλους, οι διαστάσεις των χωρών μεγεθύνονται και η Γροιλανδία και η Ανταρκτική φαίνονται τεράστιες σε σχέση π.χ. με την Κεντρική Αφρική.

Μια διαφορετική απεικόνιση της Γης περιγράφηκε από τον James Gall το 1855 και έγινε ευρέως γνωστή από τον Arno Peters το 1970. Λέγεται πλέον προβολή Gall – Peters. Εδώ, σχεδόν όλες οι περιοχές έχουν σωστές διαστάσεις η μια σε σχέση με την άλλη. Όσες περιοχές βρίσκονται σε γεωγραφικό πλάτος 45ο, δηλαδή η Ευρώπη και οι ΗΠΑ, είναι οι ευνοημένες έναντι των χωρών του Τροπικού.

ΤΟ ΜΕΓΑΡΟ ΩΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Αν οι πόλεις και ο πλανήτης έχουν τους χάρτες τους, τα κτήρια έχουν τα αρχιτεκτονικά τους σχέδια, όλα προσπάθειες να αναπαρασταθούν με έναν αφηρημένο και απλουστευμένο τρόπο οι πολύπλοκοι οργανισμοί στους οποίους αντιστοιχούν.

Στον σχεδιασμό της έκθεσης 'Μετά τη Βαβέλ', το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών αντιμετωπίσθηκε ως ο μικρόκοσμος μιας πόλης, με περιοχές που σχεδιάσθηκαν και περιοχές που εγκαταλείφθηκαν ή παρήκμασαν για απροσδιόριστους λόγους.

Η αντιμετώπιση αυτή ίσχυσε και στις δυο σφαίρες κατανόησης του κτηρίου, από τη μια πλευρά στη σύνθετη υλική του οντότητα, στο σώμα αυτό, μέσα στο οποίο με παρατεταμένες διαδρομές, με επιμονή και υπομονή, εξερευνήσαμε περιοχές και επίπεδα, και από την άλλη πλευρά στην αφηρημένη απεικόνισή του, στις κατόψεις, στους 'χάρτες' που είχαμε στη διάθεσή μας και που, σκυμμένοι ώρες πάνω τους σαν νέοι εξερευνητές, προσπαθούσαμε να ερμηνεύσουμε τα σημάδια τους. Αυτή η δεύτερη εξερεύνηση αποδείχθηκε πολύ πιο δύσκολη απ’ όσο πιστεύαμε, καθώς οι χάρτες αναφέρονταν σε ένα πολυεπίπεδο τρισδιάστατο αντικείμενο, που αποτελείται από δυο συγγενικούς κόσμους κτισμένους δίπλα-δίπλα, αλλά με διαφορετικά ύψη και στάθμες ορόφων και διαφορετικά συστήματα κυκλοφορίας.

ΤΟ ΜΕΓΑΡΟ ΩΣ PLAYGROUND

Το παιχνίδι γεμίζει τα παιδικά μας χρόνια με μια ένταση που τίποτα δεν μπορεί εύκολα να συναγωνιστεί. Ως αναψυχή, που αφαιρεί από το μυαλό μας τις καθημερινές έγνοιες, μας συντροφεύει ως πνεύμα και δράση σε όλη μας τη ζωή. 'Η ιδιοφυΐα είναι η παιδικότητα που μπορεί κανείς να ενεργοποιεί όποτε θέλει' έλεγε ο Baudelaire.

Το παιχνίδι είναι αυθόρμητο. Μιας και στερείται καθιερωμένων κανόνων, βα- σίζεται στη μαγική φράση 'λέει ότι' ή 'έλεγε ότι': 'Είμαστε, λέει, Αθηναίοι και Σπαρτιάτες…' ή 'Είμαστε, λέει, ναυαγοί…' ή 'Είμαστε, λέει, μια οικογένεια, εγώ είμαι η μαμά, εσύ ο μπαμπάς και ο Νίκος το παιδί'… Η ψευδαίσθηση μας οδηγεί και όποιος αρνείται να τη δεχθεί καταστρέφει τη μαγεία και εξορίζεται από την ομάδα που παίζει.

Η παιδεία μας αρχίζει με το παιχνίδι. Όπως ακριβώς και η Τέχνη, η απασχόληση αυτή είναι σφηνωμένη κάπου βαθιά πέρα από την ωφέλιμη εμπειρία. Όπως ο διάκοσμος, έτσι και το παιχνίδι δεν έχει πρακτική χρησιμότητα. Δεν προσθέτει πρακτικά στοιχεία στον κόσμο, ούτε προσφέρει στην πρόοδο. Στην καλύτερη εκδοχή του, ομορφαίνει και πλουτίζει την ανθρώπινη εμπειρία. Δεν παίζει κανείς για να είναι χρήσιμος, αλλά για να περάσει από ένα είδος εμπειρίας σε ένα άλλο, κάπως απομακρυσμένο από τα συνήθη.

Θέλαμε ο επισκέπτης να δει αυτήν την έκθεση με μια τέτοια διάθεση, να δεχθεί να μπει σε αυτό το παιχνίδι και να ξεχάσει για λίγο όλα τα άλλα που κουβαλά μαζί του κανείς. Να μπορέσει να δει τον κόσμο ανάποδα με καινούργια μάτια.

ΤΟ ΜΕΓΑΡΟ ΩΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΒΑΒΕΛ

Η λέξη Βαβέλ δεν αναφέρεται στην ιστορία που διηγείται το βιβλίο της Γενέσεως. Εκεί ονομάζεται 'Η Πόλη και ο Πύργος'. Η λέξη Βαβέλ είναι άγνωστο από πού προήλθε. Μια θεωρία, που επιλέγω να πιστεύω, λέει ότι είναι παραφθορά της Βαβυλώνας, της πόλης που στοίχειωνε για αιώνες τα όνειρα της αρχαιότητας με τον πλούτο της. Ένα κομφούζιο από γλώσσες σταμάτησε την ολοκλήρωση της κατασκευής του Πύργου.

'Confusion to our enemies!' [Σύγχυση στους εχθρούς μας] λέει η ιρλανδική κατάρα. Αδύνατον να επιβληθεί κανείς πάνω σε ένα πλήθος αν δεν υπάρχει επικοινωνία. Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 η πολυγλωσσία των εργοταξίων θύμιζε Βαβέλ. Κάθε μεγάλο κατασκευαστικό έργο είναι ένας μικρός Πύργος της Βαβέλ.

Το Μέγαρο για χρόνια απασχολούσε τις συζητήσεις των Αθηναίων. 'Άρχισε η υπόγεια επέκταση', 'τελειώνει η πρώτη φάση', 'καθυστερήσεις, καθυστερήσεις, καθυστερήσεις', 'άνοιξε ο χώρος στάθμευσης'… Η μυθολογία του αναπτύχθηκε ανεξάρτητα και παράλληλα με την κατασκευή του.

Εξετάζοντας ένα κτήριο όπως εξετάζει κανείς την πόλη, ένα κτήριο που κατασκευάσθηκε για μια συγκεκριμένη χρήση και τώρα καλείται να στεγάσει μιαν άλλη, σε αναγκάζει να συλλογισθείς τι σημαίνουν οι ουδέτεροι χώροι. Οι ουδέτεροι χώροι μιλούν για άμορφες εποχές, χωρίς φωνή, χωρίς έκφραση. Η ουδέτερη αρχιτεκτονική είναι μια εύκαμπτη μάζα στα χέρια των εργολάβων, που πιστεύουν ότι ουδέτερος χώρος ίσον καλύτερος χώρος, καθώς είναι εύκολα πωλήσιμος.

Έτσι, ήλθε η απόφαση να αναδείξουμε το κρυμμένο, ή – ίσως – λησμονημένο, Μέγαρο:

– Δημόσιος χώρος που δημιουργείται από το περιττό

– Δημόσιος χώρος που δημιουργείται από το άχρηστο

– Δημόσιος χώρος που δημιουργείται από το εγκαταλελειμμένο

– Δημόσιος χώρος που δημιουργείται από το ημιτελές

– ΄Ένα collage από αποσπάσματα

– Μια μετάσταση

– Μια αναπαράσταση

– Μια ανάσταση

ΤΟ ΜΕΓΑΡΟ ΩΣ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ

Οι χώροι που διαλέξαμε για να στήσουμε την έκθεση είναι:

— Η υπηρεσιακή αυλή, πρώην υπόστεγο για να παρκάρουν μηχανάκια

— Η είσοδος από την πάροδο της Λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας, την οδό Κόκκαλη

— Το 'Αναγνωστήριο', άλλοτε εκθεσιακός χώρος

— Η 'Μπούκα', η εγκαταλελειμμένη σύνδεση με το Μετρό

— Το 'Λαγούμι', άλλοτε ο διάδρομος του επιπέδου 'Banquets'

— Το 'Lounge', άλλοτε κυλικείο

— Το Μπαλκόνι των Μουσών

— Το Project Space

— Η έξοδος κινδύνου

— Η είσοδος των καλλιτεχνών

Μερικοί ήταν γνωστοί, μερικοί ήταν άγνωστοι, μερικοί χρησιμοποιούνταν, μερικοί έπρεπε να κατασκευασθούν, μερικοί να επιδιορθωθούν, μερικοί να επινοηθούν.

Ακολουθώντας ένα φανταστικό μίτο της Αριάδνης, οργανώσαμε μια διαδρομή που είχε αρχή και τέλος, αλλά ταυτόχρονα μπορούσε κανείς να τη διακόψει όποτε ήθελε ή να αλλάξει τη σειρά, να την ακολουθήσει ανάποδα, να προσπεράσει κομμάτια της ή να δει ένα μόνον τμήμα. Δεν υπήρχαν οργανωμένες στάσεις για ξεκούραση και αν κάποιος 'έχανε το νήμα' τότε μπορεί και να χανόταν αληθινά. Θέλαμε η αίσθηση του κινδύνου ότι μπορεί κάποιος να χαθεί να υπάρχει, καθώς μόνον έτσι η τεράστια μάζα του σώματος του κτηρίου θα γινόταν αντιληπτή από τον επισκέπτη. Είδαμε τον Λαβύρινθο ως απειλή, αλλά και ως κάθαρση: πορεία από το σκοτάδι προς το φως (και από το ιδιωτικό προς το δημόσιο).

Ο Λαβύρινθός μας είχε τρία μέρη: Το πρώτο τμήμα, μετά την είσοδο από την οδό Κόκκαλη, αποτελούνταν από το Project Space, με ένα έργο βυθισμένο στο σκοτάδι, και από το Μπαλκόνι των Μουσών. Είχε τον χαλαρό χαρακτήρα ενός 'Lounge', όπου θα μπορούσε κανείς να προσανατολισθεί και να συναντήσει τους φίλους του πριν συνεχίσει στα ενδότερα. Τα έργα ήταν στο Μπαλκόνι, που έκανε ένα ημικυκλικό λουπ και ξαναγύριζε στην είσοδο.

Στο κέντρο του Μπαλκονιού κατασκευάσαμε ένα περίπτερο από φθηνές ετοιμοπαράδοτες διατομές σουηδικής ξυλείας, ντυμένο με ρυζόχαρτο. Πάνω του συρράψαμε φωτοτυπίες, ένα καλλιτεχνικό έργο που ήταν μια ατελείωτη 'εφημερίδα τοίχου', και μέσα του στήσαμε ένα είδος 'καθιστικού' με tablets και monitors συνδεδεμένα στο διαδίκτυο για πλοήγηση κατά βούλησιν.

Το δεύτερο τμήμα βρισκόταν ένα επίπεδο χαμηλότερα και αποτελούνταν από τέσσερις εφαπτόμενους χώρους, από τους οποίους ο ένας μόνον ήταν κατασκευασμένος για να φιλοξενεί εκθέσεις. Ακόμη και εδώ, όμως, χρειάσθηκε να επέμβουμε σημαντικά.

Φτιάξαμε το 'Αναγνωστήριο', ένα μέρος για ηρεμία, ενδοσκόπηση και περισυλλογή, όπου έμπαινε κανείς από ένα μακρόστενο χώρο, το άλλοτε τεράστιο lobby που οδηγούσε σε μια άλλη έξοδο κινδύνου ή πίσω στο κεντρικό χωλ. Ανακαλύψαμε ένα κρυφό χαμηλοτάβανο δωματιάκι, ιδανικό μέρος για δυο σχεδιοθήκες που φιλοξένησαν έργα.

Αξιοποιήσαμε, επίσης, τον προθάλαμο μιας εξόδου κινδύνου, που οδηγούσε σε ένα ξεχασμένο, αχρηστευμένο ανελκυστήρα για έργα τέχνης μεγάλων διαστάσεων. Εκεί κατασκευάσαμε ένα μεταλλικό dépôt.

Το μακρόστενο lobby είχε, μεταξύ άλλων, και μια κλειδωμένη πόρτα. Όταν την ανοίξαμε, είδαμε με έκπληξη έναν τεράστιο σκοτεινό τριώροφο χώρο, που ονομάσαμε 'Μπούκα'. Ο χώρος αυτός είχε παραμείνει στο στάδιο της ολοκλήρωσης μόνο του φέροντος οργανισμού του κτηρίου, στο γυμνό σκυρόδεμα, θαμμένο κάτω από δεκαετίες σκόνης. Ήταν κάτι μαγικό! Σαν να μπορούσες να γυρίσεις πίσω τον χρόνο, στην εποχή που το κτήριο ήταν εργοτάξιο, ή να πας μπροστά τον χρόνο, όταν οι αρχαιολόγοι του μέλλοντος θα το ανακάλυπταν. Θύμιζε τα Carceri του Piranesi.

Επρόκειτο για την απ’ ευθείας σύνδεση του κτηρίου με τον σταθμό του Μετρό, η οποία στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε. Την αξιοποιήσαμε κατάλληλα με την τοποθέτηση ενός κάγκελου για να μπορεί ο επισκέπτης να στέκεται με ασφάλεια και να βλέπει από την πόρτα το έργο που εκτέθηκε βαθιά στο εσωτερικό του.

Ένα ακόμη επίπεδο πιο κάτω ήταν το 'Λαγούμι'. Γύρω από την αίθουσα για τα Banquets [συμπόσια] υπάρχει μια σειρά από υπηρεσιακούς διαδρόμους. Μερικοί μόνο χρησιμοποιούνται όταν υπάρχει κάποια εκδήλωση, για την πρόσβαση του catering.

Επιλέξαμε μια αλληλουχία από αυτούς σε ένα από τα επίπεδα, αποκαταστήσαμε τον φωτισμό, καθαρίσαμε και … ιδού: παρουσιάσθηκε ένας χθόνιος υποβλητικός εκθεσιακός χώρος! Αφιερώθηκε σε δυο έργα τέχνης που αντιπροσώπευαν τον μετασχηματισμό από το ιδιωτικό στο δημόσιο.

Εξερχόμενος από το 'Λαγούμι' και με τη βοήθεια ανελκυστήρων ο επισκέπτης ανέβαινε στην Υπηρεσιακή Αυλή, στο επίπεδο της οδού Κόκκαλη, δίπλα από την είσοδο προς τον υπόγειο χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων. Ήταν ένας ψηλοτάβανος στεγασμένος εξωτερικός χώρος, γεμάτος μηχανάκια. Κατασκευάσαμε ένα νέο τοίχο και ο χώρος αυτός μετατράπηκε σε μια εντυπωσιακή αίθουσα εκθέσεων. Παρ’ όλο που κανείς ανέβαινε για να τη φθάσει, όλοι είχαν την αίσθηση ότι ήταν βαθιά στα έγκατα της γης. Αυτός ήταν ο πραγματικά δημόσιος χώρος της έκθεσης τόσο ως προς την κλίμακα όσο και προς τον χαρακτήρα των έργων που παρουσιάσθηκαν εδώ.

Η έξοδος της έκθεσης γινόταν από την Είσοδο των Καλλιτεχνών, την κρυμμένη δίπλα στο ταμείο του χώρου στάθμευσης. Σε όλους τους επισκέπτες είχε δημιουργηθεί η αίσθηση ότι βρίσκονταν βαθιά μέσα στα υπόγεια του κτηρίου και η έκπληξη όταν έβγαιναν έξω, στο ίδιο επίπεδο με τον δρόμο, ήταν έκδηλη. Τότε συνειδητοποιούσε κανείς πόσο κοντά βρισκόταν στην είσοδο Κόκκαλη, από όπου είχε ξεκινήσει αυτό το ταξίδι.

Η έκθεση 'Μετά τη Βαβέλ' δημιουργήθηκε με πολύ πενιχρά μέσα. Έτσι το έργο τέχνης και ο επισκέπτης συνάντησαν 'γυμνοί' το ένα τον άλλο, αξιοποιώντας το απρόσμενο, μέσα από την υπέρβαση αυτού του ίδιου του χώρου και του χρόνου της έκθεσης.

Ήταν η προσπάθεια να δημιουργηθεί στον επισκέπτη αυτή η αίσθηση εναιώρησης, που είναι πλέον σχεδόν πάντα απαραίτητη για να αισθανθεί ψυχή τε και σώματι τη σύγχρονη τέχνη, να μπορεί κανείς να νιώσει μετέωρος, ανάμεσα σε δυο κόσμους, την καθημερινή ζωή και μια άλλη, αυτήν που του φανερώνεται μέσα από το έργο τέχνης.